Ανατομία ενός Εγκλήματος

Έχει περάσει ένας χρόνος από το τραγικό σιδηροδρομικό δυστύχημα στην κοιλάδα των Τεμπών. Ένας χρόνος εντός του οποίου ελάχιστα άλλαξαν σε σχέση με τις παραμέτρους οι οποίες οδήγησαν σε αυτή την άδικη εκατόμβη νεκρών. Όπως όλα τα δυστυχήματα αυτού του μεγέθους, είναι σπανιότατες οι περιπτώσεις όπου μόνο ένας παράγοντας έχει αιτιώδη σχέση ως προς την συντέλεση του. Ένα χρόνο λοιπόν μετά, θα επιχειρήσω, με την όποια νηφαλιότητα μπορεί να επιτρέψει αυτή η απόσταση από το συμβάν, μια ανάλυση του γεγονότος. Όπως και σε γεγονότα διεθνών σχέσεων τα οποία αρέσκομαι να αναλύω, έτσι και εδώ θα χρησιμοποιήσω την ίδια μεθοδολογία, δηλαδή, θα αναλύσω το συμβάν μέσα από το πρίσμα του ανθρώπινου παράγοντα, το πρίσμα των οργανισμών που εμπλέκονται και το πρίσμα των πολιτειακών και κοινωνικοπολιτικών θεσμών της χώρας μας. 

 

Ξεκινώντας λοιπόν την αφήγηση μας από το ατομικό επίπεδο είναι πλέον λίγο ως πολύ σαφές ότι εκείνο το μοιραίο βράδι της 28^ης Φεβρουαρίου του 2023 έγιναν ή είχαν προηγηθεί, σωρεία αλυσιδωτών ανθρώπινων λαθών. Θα πρέπει να τονισθεί ότι δεν ήταν μόνο ένα το κρίσιμο σφάλμα όπως παραπλανητικά θέλησαν και θέλουν ορισμένοι να πιστέψουμε, αλλά μια αλυσίδα η οποία οδήγησε σε αυτό το αποτέλεσμα. Καταρχήν έχουμε έναν υπάλληλο ο οποίος εκτελεί χρέη σταθμάρχη εκείνο το βράδι. Είναι ένας άνθρωπος μέσης ηλικίας περιορισμένων ακαδημαϊκών προσόντων ο οποίος, έχοντας αρχικά προσληφθεί στον ΟΣΕ με ασαφή ή ανύπαρκτα κριτήρια επιλογής, εν συνεχεία αποκόπηκε από το σιδηροδρομικό αντικείμενο για κάποια χρόνια για να επανέλθει μετά κατόπιν αιτήματος του. Το αίτημα του έγινε δεκτό λόγω λειψανδρίας στο ευρύτερο περιβάλλον του ΟΣΕ και έτσι, παρά το γεγονός ότι δεν πληρούσε τα κριτήρια για εκπαίδευση και πλήρωση θέσης σταθμάρχη, επιλέγει για να κάνει αυτή την εργασία. Παρά το γεγονός ότι κατά την πρακτική του εκπαίδευση η εικόνα η οποία δημιουργήθηκε για την ποιότητα της εργασίας του δεν ήταν η καλύτερη δυνατή, εν τούτοις τοποθετήθηκε σε έναν σιδηροδρομικό σταθμό, αυτόν της Λάρισας, ο οποίος θεωρείται απαιτητικός και χρειάζεται αντίστοιχη εμπειρία από τους σταθμάρχες που υπηρετούν.

 

Της ημέρας όπου έγινε το δυστύχημα είχε προηγηθεί το τριήμερο της Καθαράς Δευτέρας και ο εν λόγω υπάλληλος, ως νεότερος της «επετηρίδας», κλήθηκε να υπηρετήσει τις βραδινές βάρδιες, μάλλον προκειμένου οι αρχαιότεροι τι τάξει σταθμάρχες να λάβουν ρεπό ή ευκολότερες βάρδιες. Την ημέρα του ατυχήματος ο συγκεκριμένος υπάλληλος υπηρετούσε για πέμπτη συνεχόμενη βραδινή βάρδια. Την ώρα άφιξης της αμαξοστοιχίας στον σταθμό της Λάρισας, ο άμεσος προϊστάμενος του απουσίαζε αδικαιολογήτως από την θέση εργασίας του, αφήνοντας τον εν λόγω άπειρο και χαμηλής εμπιστοσύνης υπάλληλο, μόνο του για τον χειρισμό των αμαξοστοιχιών. Μάλιστα αργότερα, ο εν λόγω προϊστάμενος, αντιλαμβανόμενος το βάρος των ευθυνών του προσπάθησε να εξαφανιστεί από το προσκήνιο αναζητώντας δολίως αναρρωτική άδεια από το Νοσοκομείο Βόλου. Η αμαξοστοιχία των Αθηνών είχε καθυστερήσει στην διαδρομή λόγω τεχνικών ζητημάτων στην γραμμή ανόδου. Της άφιξης της είχε προηγηθεί τοπική αμαξοστοιχία για την διευθέτηση της οποίας είχε γίνει χειροκίνητη αλλαγή γραμμής. Ο εν λόγω υπάλληλος αμέλησε να επαναφέρει την κεντρική γραμμή ανόδου στην ορθή της διάταξη προκειμένου η αμαξοστοιχία των Αθηνών να την χρησιμοποιήσει. Ο μηχανοδηγός της αμαξοστοιχίας, είχε ήδη καθυστερήσει σημαντικά στο δρομολόγιο του και, αισθανόμενος πιθανώς χρονικά πιεσμένος, δεν τήρησε την προβλεπόμενη διαδικασία επαλήθευσης της γραμμής κίνησης του τρένου κατά την αναχώρηση. Να σημειωθεί εδώ ότι σε αρκετά θανατηφόρα αεροπορικά δυστυχήματα του παρελθόντος, ένας επαναλαμβανόμενος παράγοντας ο οποίος ανέκυπτε ήταν η παράληψη διαδικασιών ασφαλείας όταν οι πιλότοι αισθάνονταν πιεσμένοι χρονικά. Το πρόβλημα αντιμετωπίστηκε με την εφαρμογή ηλεκτρονικής λίστας ελέγχου (check – list) εντός του μηχανογραφικού συστήματος του αεροσκάφους, οπού πρέπει οπωσδήποτε να επικυρωθούν ορισμένα βήματα πριν το ίδιο το αεροσκάφος επιτρέψει την μετάβαση σε επόμενα. Επίσης, είναι πάγιος κανόνας, όταν ο ένας πιλότος κάνει κάποιο βήμα, ο άλλος πιλότος να επαληθεύει φωναχτά ότι το βήμα αυτό έχει γίνει με ασφάλεια (cross – checking). Στο συγκεκριμένο σιδηροδρομικό δυστύχημα και ο μηχανοδηγός της αμαξοστοιχίας ήταν μόνος του και ο σταθμάρχης το ίδιο. Οι προβλεπόμενοι έλεγχοι ασφαλείας του Κανονισμού Κίνησης δεν τηρήθηκαν από αμφότερες τις πλευρές, μηχανογραφικό δίχτυ ασφαλείας δεν υπήρχε, δεύτερος ανθρώπινος παράγοντας επαλήθευσης από όλες τις πλευρές δεν υπήρχε οπότε είχαμε ένα κρίσιμο (critical) σύστημα ασφάλειας το οποίο δεν είχε πραγματικές δικλείδες ασφαλείας (redundancy).

 

Περνώντας τώρα σε επίπεδο οργανισμών, είναι φανερό ότι οι σιδηροδρομικές μεταφορές στην Ελλάδα αποτελούσαν και αποτελούν, διαχρονικά, τον φτωχό συγγενή και αντιμετωπίζονται αναλόγως. Υπάρχει, στο ευρύτερο περιβάλλον του ΟΣΕ, ελλειμματική και αναξιοκρατική διοίκηση όπου όλες οι ανώτερες θέσεις ευθύνης αντιμετωπίζονται ως κομματικό λάφυρο ανταμοιβής αποτυχημένων πολιτευτών ή λοιπών εξυπηρετήσεων. Υπάρχει αδιαφάνεια, ασάφεια και αλληλεπικαλυπτόμενες αρμοδιότητες, απουσία αξιολόγησης, κινήτρων και επιπτώσεων του προσωπικού και συχνά επιβλαβείς εξωθεσμικές παρεμβάσεις. Αυτά τα φαινόμενα οδήγησαν σε μη ορθολογική χρήση του προσωπικού, σε ανυπαρξία διαύλων επικοινωνίας με αυτό (υπήρχαν μηχανοδηγοί, συνδικαλιστές και μη οι οποίοι και γραπτά προειδοποιούσαν για κραυγαλέες ελλείψεις), σε σπατάλες και ανορθολογική κατανομή πόρων και εν τέλει σε τραγική τεχνολογική υστέρηση του σιδηροδρομικού δικτύου. Οι περισσότεροι από εμάς στεκόμαστε στην περιβόητη σύμβαση «717» περί εγκατάστασης συστημάτων τηλεμετρίας, τηλεδιοίκησης και αυτοματισμών ασφαλείας και στη μη έγκαιρη υλοποίηση αυτής. Πράγματι, η αμαρτωλή αυτή σύμβαση είναι μια μόνο από τις μυριάδες αυτού του τύπου δημοσίων συμβάσεων η οποία ταλαιπωρείται από φωτογραφικές προσκλήσεις, προσυνεννοημένους αναδόχους, μη ρεαλιστικές εκπτώσεις τελικού αναδόχου, εξ’ επίτηδες καθυστερήσεις υλοποίησης, κατατμήσεις του έργου και μη υλοποίηση αυτού σύμφωνα με τις αρχικές προδιαγραφές (μετρό Θεσσαλονίκης κανείς;). Αυτό όμως το οποίο δεν λέει κανείς είναι ότι το περιεχόμενο της σύμβασης «717» είναι ήδη, κατά δεκαετίες, τεχνολογικά ξεπερασμένο από τις εξελίξεις. Παλεύουμε να εγκαταστήσουμε συστήματα τηλεμετρίας, τηλεδιοίκησης και ασφαλείας στο τμήμα Προμαχώνας – Θεσσαλονίκη – Αθήνα, δηλαδή σε μέρος μόνο του σιδηροδρομικού δικτύου, τα οποία, όταν και αν ολοκληρωθούν, θα φέρουν το δίκτυο τεχνολογικά περίπου στα τέλη της δεκαετίας του 90. Ζητήματα τα οποία είναι τεχνολογικά λυμένα σε ανεπτυγμένα σιδηροδρομικά κράτη της Ευρώπης και της Ασίας ήδη από την δεκαετία του 70, ζητήματα τα οποία έχουν αντιμετωπιστεί σε σιδηροδρομικά δίκτυα απείρως πιο πολύπλοκα από το δικό μας, ερχόμαστε εμείς στην Ελλάδα, εν έτη 2024 να συζητάμε για την κάποια στιγμή υλοποίηση τους. Και όχι κύριε Καραμανλή, τα αυτοματοποιημένα συστήματα ασφαλείας δεν τα χειρίζονται άνθρωποι. Είναι αυτοματοποιημένα ακριβώς για να προστατεύουν από περιπτώσεις ανθρώπινου λάθους.

    

Το ασφαλέστερο και αποδοτικότερο μέσο μαζικών μεταφορών επί ξηράς, το μέσο το οποίο εν πολλοίς εκκίνησε την Βιομηχανική Επανάσταση στην Ευρώπη, στην Ελλάδα απαξιώθηκε και ποτέ δεν αγκαλιάστηκε από την κοινωνία και την Ελληνική Πολιτεία. Η ελληνική κοινωνία ποτέ δεν το αποδέχθηκε όντας δέσμια του εναγκαλισμού της με την μικροϊδιοκτήσια. Το ταξί έναντι του λεωφορείου, το φορτηγό και το λεωφορείο έναντι του σιδηροδρόμου, το όχημα έναντι των μέσων μαζικής μεταφοράς. Ο Έλληνας μόνο από ανάγκη θα χρησιμοποιήσει τα μέσα μαζικής μεταφοράς. Αν μπορούσε, δεν θα ξεκολλούσε από το κάθισμα του Ι.Χ. αυτοκινήτου του το οποίο αποτελεί ακόμα για εκείνον σύμβολο κοινωνικής και οικονομικής ανέλιξης. Με τα μέσα μαζικής μεταφοράς δεν υπάρχει ο έλεγχος, πρέπει να συμπλεύσεις μαζί με τους υπόλοιπους επιβάτες, ενώ με το όχημα είσαι το απόλυτο αφεντικό. Και η Ελλάδα, ως γνωστόν αποτελείται από δέκα εκατομμύρια αφεντικά. Όλοι ξέρουν καλύτερα και όλων το συμφέρον είναι ανώτερο από του διπλανού του. Η Ελληνική Πολιτεία δεν θα μπορούσε φυσικά να πράξει διαφορετικά. Ο σιδηρόδρομος εξ’ αρχής αναπτύχθηκε για να υπηρετήσει την μαζική βιομηχανία η οποία στην Ελλάδα ουδέποτε ευδοκίμησε, εκτός όλων των άλλων και γιατί ο Έλληνας εργαζόμενος δεν δέχεται να είναι υπάλληλος αλλά θέλει να είναι μόνο αφεντικό. Οι Έλληνες πολιτικοί, πλην του Τρικούπη ο οποίος μάταια πάσχισε για την έλευση της Βιομηχανικής Επανάστασης στην Ελλάδα, δεν θα μπορούσαν να αγνοήσουν τα «θέλω» των ψηφοφόρων τους. Έτσι, πριμοδοτήθηκε η κατασκευή αυτοκινητοδρόμων έναντι υπερταχείων σιδηροδρομικών δικτύων, θεωρήθηκε το ταξί μέσο μαζικής μεταφοράς και ευνοήθηκαν ποικιλοτρόπως οι ιδιοκτήτες λεωφορείων και φορτηγών. Το επιχείρημα ότι το ορεινό ανάγλυφο της χώρας δεν θα επέτρεπε την κατασκευή εκτενούς σιδηροδρομικού δικτύου το αφήνω ασχολίαστο. Μια επίσκεψη σας στην Ελβετία και την Ιαπωνία, χώρες με κατεξοχήν ορεινό ανάγλυφο θα σας πείσει περί του αντιθέτου και επιπρόσθετα, εφόσον η χώρα μας μπόρεσε τεχνικά να κατασκευάσει ένα έργο όπως η Εγνατία Οδός, τότε σίγουρα θα ήταν εφικτή και η κατασκευή σύγχρονου σιδηροδρομικού δικτύου. Ταυτόχρονα όμως, η Ελληνική Πολιτεία ανέχθηκε και άλλες παθογένειες οι οποίες εμμέσως συντέλεσαν στο εν λόγω ατύχημα όπως για παράδειγμα η ανοχή στις δολιοφθορές και κλοπές σιδηροδρομικού υλικού και μετάλλων και η βέβαιη ατιμωρησία ακόμα και όσων, ελάχιστων, συλλαμβάνονται επί το έργω. Βέβαια, η Ελληνική Πολιτεία ανέχθηκε και ανέχεται φαινόμενα όπως η σύμβαση «717» οπότε είναι μάλλον κάπως δύσκολο να έχει κανείς απαιτήσεις να αναχαιτίσει την μαφία παράνομης εμπορίας μετάλλων.

 

Κλείνοντας, θα ήθελα να αναφερθώ στην πλήρη απουσία κουλτούρας ασφαλείας, όχι μόνο σε ότι αφορά τον ελληνικό σιδηρόδρομο αλλά γενικότερα σε ότι αφορά την ελληνική κοινωνία. Οι Έλληνες στην πλειοψηφία τους απεχθάνονται τους κανόνες και τους νόμους. Αυτοί υφίστανται πάντα για τους άλλους και ποτέ για τους ίδιους. Οι Έλληνες διαχρονικά κατατρέχονται από το σύνδρομο του πολυμήχανου Οδυσσέα, του δαιμόνιου και πονηρού ανθρώπου ο οποίος ευρηματικά επιβιώνει υπό οιεσδήποτε συνθήκες. Χρήσιμο το σύνδρομο αυτό σε φαινόμενα ξένης κατοχής (Οθωμανική, Γερμανική, κλπ.), όχι και τόσο χρήσιμο όταν προσπαθείς να δημιουργήσεις μια οργανωμένη και σύγχρονη κοινωνία. Οι νόμοι, οι διαδικασίες και οι κανονισμοί είναι περιττές και απεχθείς υποχρεώσεις και «ωχ αδερφέ πολύ παράξενος είσαι που θες να εφαρμόζονται και οι κανόνες». Οι οδηγίες είναι «για τους κουτόφραγκους που άμα τους πάρεις το manual από τα χέρια δεν θα ξέρουν τι να κάνουν». Λοιπόν το μοιραίο εκείνο βράδι, όλοι αγνόησαν το όποιο manual όσο απαρχαιωμένο και αν ήταν και όλοι είδαμε τα αποτελέσματα. Έχει τύχει να ζήσω αρκετά χρόνια στο εξωτερικό και δει σε Αγγλοσαξονικές χώρες και θα σας αφηγηθώ τα εξής δύο περιστατικά. Σε άσκηση πυρασφάλειας είναι αδιανόητη πράξη η μη εγκατάλειψη του κτιρίου και η μη τήρηση των προβλεπόμενων. Στην Ελλάδα, όταν χτυπάει ο συναγερμός πυρασφάλειας (εφόσον υπάρχει) η πρώτη αντίδραση είναι «κλείστε το, κάνει θόρυβο, θα μας πάρει τα αυτιά». Στο δημοτικό σχολείο του εξωτερικού όπου πήγαινα, μια φορά έκανα το λάθος και δεν πέρασα από την προβλεπόμενη διάβαση και την επόμενη ημέρα δέχθηκα αυστηρή επίπληξη ενώ έγινε και σχετική δημόσια ανακοίνωση προς όλους τους μαθητές. Γενικότερα όμως, ακριβώς επειδή η πλειοψηφία των Ελλήνων επιθυμεί να πράττει κατά το δοκούν και αν αυτό το «δοκούν» τυγχάνει να παραβιάζει και μερικούς νόμους ή κανόνες αυτό δεν πρέπει να μας εμποδίζει, ψηφίζει και τους πολιτικούς οι οποίοι θα επιτρέπουν ή θα υποθάλπουν αυτές τις συμπεριφορές ανομίας. Η σιωπηρή συμφωνία είναι ότι, οι πολιτικοί θα ανέχονται ή θα εξυπηρετούν τέτοιες συμπεριφορές (βύσματα, βολέματα, τακτοποιήσεις, μικροπαρανομίες, διαγραφή προστίμων, νομιμοποίηση αυθαίρετων, κλπ.) υπό την προϋπόθεση ότι και οι πολίτες – ψηφοφόροι θα ανέχονται τις δικές τους αυθαιρεσίες (σύμβαση «717»). Σε ένα λοιπόν τέτοιο κοινωνικό – πολιτικό περιβάλλον δεν έχω καμιά ψευδαίσθηση προσωπικά ότι πρώτον, θα αποδοθεί πραγματική δικαιοσύνη με απόδοση ευθυνών σε επίπεδο υπουργών για το συμβάν αυτό και δεύτερο, ότι θα υπάρξει έστω και η παραμικρή πρόοδος στο σιδηροδρομικό δίκτυο της χώρας. Δυστυχώς οι εμπειρίες του παρελθόντος έχουν δείξει το αντίθετο και αυτό δεν μου επιτρέπει να είμαι ιδιαίτερα αισιόδοξος.

Το νέο Σιδηρούν Παραπέτασμα

Μετά από εβδομήντα πέντε ημέρες πολέμου στην Ουκρανία, κάποια συμπεράσματα έχουν αρχίσει και ξεκαθαρίζουν, οπότε θα επιχειρήσω να τα καταγράψω αναλυτικά.

 

1.      Διεξαγωγή πόλεμου δια αντιπροσώπου (proxy war) στην Ουκρανία ανάμεσα σε ΗΠΑ και Ρωσία: Τη στιγμή αυτή που γράφονται αυτές οι γραμμές, είναι ξεκάθαρο ότι στις στέπες και πεδιάδες της Ουκρανίας διεξάγεται ένας πόλεμος δια αντιπροσώπου (proxy war) ανάμεσα στη Ρωσία και τις Η.Π.Α. Κάτι τέτοιο δεν είναι καινοφανές, ούτε θα έπρεπε να ξαφνιάζει. Έχει συμβεί στο Αφγανιστάν την δεκαετία του 80΄ όπου οι Η.Π.Α. και η Σαουδική Αραβία στήριξαν με δισεκατομμύρια δολάρια την αντίσταση των τζιχαντιστών μουτζαχεντίν ενάντια στη σοβιετική εισβολή. Έχει συμβεί στο Βιετνάμ όπου η τότε ΕΣΣΔ στήριξε ανοιχτά τους Βιετκόνγκ ενάντια στην αμερικανική πολεμική μηχανή αλλά και στον πόλεμο της Κορέας όπου Η.Π.Α., Κίνα και Ρωσία συγκρούστηκαν σχεδόν ανοιχτά με φόντο τη διαίρεση της Κορεατικής χερσονήσου. Παρότι λοιπόν μεταπολεμικά υπάρχουν αρκετά παραδείγματα έμμεσης σύγκρουσης ανάμεσα σε Η.Π.Α. και Ε.Σ.Σ.Δ, είναι η πρώτη φορά που μια τέτοια σύγκρουση λαμβάνει χώρα στην Ευρώπη, ανάμεσα σε δύο πολυπληθέστατες και μεγάλες σε μέγεθος κρατικές οντότητες, όπου εμπλέκονται άμεσα ή έμμεσα συμμαχίες κρατών και πάντοτε υπό τη δαμόκλειο σπάθη ενός απρόβλεπτου ατυχήματος που μπορεί να οδηγήσει σε μοιραία κλιμάκωση.      

2.     Προσπάθεια ανασύστασης του Σιδηρούν Παραπετάσματος (Iron Curtain) από πλευράς Ρωσίας: Κατά τον 19^ο αιώνα, η τότε Ρωσική αυτοκρατορία δέχθηκε δύο στρατιωτικές επεμβάσεις της Δύσης εναντίον της (1812 – Ναπολέοντας, Κριμαϊκός Πόλεμος 1853 – 1856). Κατά τον 20^ο αιώνα, η Ρωσία δέχθηκε σοβαρότατη γερμανική εισβολή και στους δύο παγκόσμιους πολέμους, εισβολές οι οποίες αποκρούσθηκαν με τεράστιο κόστος σε κεφάλαιο και αίμα (treasure and blood). Είναι επομένως κατανοητό το γιατί, ο Στάλιν και η μετέπειτα ηγεσία της ΕΣΣΔ θεωρούσαν την Ανατολική Ευρώπη ως ζωτικό χώρο ασφαλείας (buffer space) για αυτούς. Ο Πούτιν είναι ένας πρώην πράκτορας της KGΒ, γαλουχημένος σε ένα κλίμα φόβου, δυσπιστίας και παράνοιας ως προς τις προθέσεις των Δυτικών. Θεωρεί τεράστια, στρατηγικών διαστάσεων, καταστροφή την διάλυση της ΕΣΣΔ και του Συμφώνου της Βαρσοβίας για τα συμφέροντα της Ρωσίας. Βλέπει ότι το άστρο της Ρωσίας ως υπερδύναμης δύει καθώς αναδύεται η δύναμη της Κίνας και της Ασίας γενικότερα. Η οικονομία της Ρωσίας είναι συγκρίσιμη σε μέγεθος με αυτή της Ισπανίας, δείγμα ότι, παρά τα τεράστια αποθέματα πρώτων υλών (και ίσως εξαιτίας τους) η Ρωσική οικονομία παραμένει καχεκτική και έρμαιο της πλουτοκρατικής ολιγαρχίας (διαχρονικό πρόβλημα από την εποχή των τσάρων). Το τελευταίο χαρτί που έχει απομείνει στον Πούτιν είναι αυτό της πυρηνικής υπερδύναμης καθώς και το γεγονός ότι δεν φοβάται να χρησιμοποιήσει βία στην προσπάθεια του η Ρωσία να διατηρήσει με κάθε τρόπο το στάτους της υπερδύναμης. Είναι κάτι παραπάνω από έκδηλη η αγωνία η Ρωσία να εξακολουθήσει να αποτελεί σημαντικό παίκτη του διεθνούς συστήματος. Είναι κάτι παραπάνω από έκδηλη η πρόθεση του Πούτιν να περιχαρακώσει έναντι οποιασδήποτε δυτικής επιρροής τον χώρο που αυτός θεωρεί ζωτικό για τα συμφέροντα της Ρωσίας. Έτσι λοιπόν, μέσα από τον πόλεμο στην Ουκρανία πετυχαίνει τον εξοβελισμό κάθε δυτικής επιρροής εντός της Ρωσίας, πετυχαίνει, στο όνομα πάντοτε του κρατικού συμφέροντος, την ανερυθρίαστη υποβολή σοβιετικού τύπου λογοκρισίας και επιδιώκει να καταστήσει τον πρώην χώρο της ΕΣΣΔ (με εξαίρεση τη Βαλτική) ως απροσπέλαστο προς τη Δύση. Ο πόλεμος στην Ουκρανία είναι μια απεγνωσμένη κίνηση επανασύστασης του ψυχρού πολέμου και των άτεγκτων συνόρων που αυτός είχε δημιουργήσει.  

3.     Ο πόλεμος στην Ουκρανία αποτελεί προϊόν μακροχρόνιου σχεδιασμού: Είναι πλέον ολοφάνερο ότι ο Πούτιν δεν πρόκειται να κάνει πίσω για κανέναν λόγο προτού αποσπάσει «γη και ύδωρ» από την Ουκρανική ηγεσία και αφού προηγουμένως  την καταστήσει ουσιαστικά φόρου υποτελή. Προειδοποιητικές βολές ως προς τις προθέσεις του υπήρξαν αρκετές στο παρελθόν, τόσο με την περίπτωση της Γεωργίας, όσο και με την αντίδραση του κατά την ανατροπή του Γιανούκοβιτς στην Ουκρανία το 2014. Ειδικά οι χώρες της Ε.Ε. αγνόησαν όλα τα μηνύματα θεωρώντας ότι υφίσταται εμπορική αλληλεξάρτηση ανάμεσα σε αυτές και τη Ρωσία η οποία θα απέκλειε οποιαδήποτε "τρέλα" του Πούτιν. Τόσο στην περίπτωση της Γεωργίας όσο και στην περίπτωση της Κριμαίας το 2014, οι μεγάλες χώρες της ΕΕ δεν θέλησαν να διαταράξουν την πρόσληψη φθηνής ενέργειας (φυσικό αέριο) και εκλογίκευσαν τις κινήσεις του Πούτιν. Κάτι που είχαν κάνει και οι ηγέτες Γαλλίας και Ηνωμένου Βασιλείου το 1938 όταν θεωρούσαν «λογικές» τις κινήσεις του Χίτλερ περί επανένωσης του συνόλου των Γερμανών, προσπαθώντας με κάθε τρόπο να αποφύγουν έναν νέο ευρωπαϊκό πόλεμο. Ήδη από το καλοκαίρι του 2021, οι ρωσικές εταιρείες προμήθειας φυσικού αερίου, με διάφορες προφάσεις, είχαν περικόψει την απαιτούμενη ροή προκειμένου να μην αναπληρωθούν τα αποθέματα των ευρωπαϊκών χωρών. Αυτό με τη σειρά του οδήγησε στις πρώτες πιέσεις επί των τιμών του αερίου το φθινόπωρο. Ενορχηστρώθηκε δηλαδή ήδη μια οικονομική αναταραχή στις ευρωπαϊκές χώρες, ορισμένες εκ των οποίων είναι έως και 100% εξαρτημένες από ρωσικό φυσικό αέριο και πετρέλαιο. Ο στόχος προφανής: η σχεδιαζόμενη επέμβαση στην Ουκρανία είναι «εσωτερικό» θέμα της Ρωσίας, μην επεμβαίνετε γιατί θα έχετε οικονομικές συνέπειες. Επιπρόσθετα, η ενεργειακή εξάρτηση της Ευρώπης αποτελεί ένα χρήσιμο εργαλείο μόχλευσης προκειμένου να διασπαστεί μια όποια ενιαία ευρωπαϊκή προσέγγιση. Ήδη από το 2014 η ρωσική κεντρική τράπεζα είχε φροντίσει να προβεί σε εκτεταμένες αγορές χρυσού καθώς και σε επαναπατρισμό κεφαλαίων προκειμένου να υπάρχουν χρηματικά διαθέσιμα για την πολεμική λειτουργία της οικονομίας. Νωρίς το χειμώνα του 2021, ο Πούτιν υπέβαλε αιτήματα τα οποία εκ των προτέρων γνώριζε ότι δεν θα γίνουν δεκτά από τις ΗΠΑ ή την Ευρώπη, περίπου όπως η Αυστροουγγαρία με το τελεσίγραφο προς τη Σερβία το 1914 ή όπως ο Χίτλερ με τις εδαφικές αξιώσεις προς την Πολωνία το 1939. Αφού δε εξασφάλισε, αν όχι τη στήριξη, τότε σίγουρα την ανοχή της Κίνας (βλέπε και σύμφωνο Μολότοβ - Ρίμπεντροπ, ΕΣΣΔ - Γερμανία, 1939), αποφάσισε να εκτελέσει το σχέδιο του ως προς την Ουκρανία. Το σχέδιο αυτό αρχικά περιλάμβανε την κεραυνοβόλο κατάληψη του Κιέβου και την ανατροπή Ζελίνσκι. Εντός μιας εβδομάδας το πολύ, η ουκρανική αντίσταση θα είχε καμφθεί, μια κυβέρνηση ανδρείκελων θα είχε αναλάβει ενώ μέσω ενός «δημοψηφίσματος» θα είχε επικυρωθεί η προσάρτηση εδαφών της ανατολικής Ουκρανίας. Το σχέδιο αυτό δεν υπολόγισε τρεις παραμέτρους: πρώτον, την αντίσταση που προέβαλε ο ουκρανικός στρατός όντας πολύ καλύτερα προετοιμασμένος από το 2014 και φυσικά με πολύ καλύτερη πληροφόρηση χάρις και στα «τεχνικά μέσα» των Η.Π.Α. Το δεύτερο που δεν υπολογίστηκε σωστά ήταν η σύσσωμη αντίδραση της δύσης, ειδικά των ευρωπαϊκών χωρών. Και το τρίτο ήταν η χειρότερη του αναμενομένου απόδοση των ίδιων των ρωσικών ένοπλων δυνάμεων. Όπως έχω αναφέρει και σε προηγούμενη δημοσίευση μου, ένα απολυταρχικό καθεστώς πρέπει να έχει πάντα δίκιο. Όταν λαμβάνει μια τόσο σημαντική απόφαση δεν μπορεί ποτέ να κάνει πίσω. Ή θα δικαιωθεί από τις εξελίξεις ή θα πέσει εκ των έσω. Το σχέδιο έχει ήδη τροποποιηθεί καταλλήλως και εφαρμόζεται το plan B. Πρώτον, εισήχθησαν στα πεδία των μαχών μισθοφόροι (Τσετσένοι, Λίβυοι, Σύροι, Wagner Group κλπ) για να ελαχιστοποιηθούν οι απώλειες του ρωσικού στρατού. Δεύτερον, επεκτάθηκε ο χρονικός ορίζοντας υλοποίησης του αρχικού σχεδίου. Όλοι πίστεψαν ότι ο Πούτιν θα περιοριστεί στην περιοχή της ανατολικής Ουκρανίας (Ντονμπας και παράλια Αζοφικής) για να αποκτήσει τις ρωσόφωνες επαρχίες και να αποκτήσει διάδρομο προς την Κριμαία. Φαινομενικά έτσι είναι, αλλά τα φαινόμενα απατούν. Ο Πούτιν θα χρησιμοποιήσει τη δοκιμασμένη συνταγή της Τσετσενίας για να πετύχει τα σχέδια του. Δηλαδή, αργά και συστηματικά κονιορτοποιούμε τα πάντα με τη χρήση συστημάτων πυροβολικού έως ότου παύσει οποιαδήποτε αντίδραση. Και για όσους βιάστηκαν να αναγγείλουν περιορισμό των ρωσικών προθέσεων, τα γεγονότα της Υπερδνειστερίας στη Μολδαβία (οποιαδήποτε ομοιότητα με την προβοκατόρικη ανατίναξη ραδιοφωνικών πομπών στα σύνορα Γερμανίας – Πολωνίας το 1939 από Γερμανούς στρατιώτες οι οποίοι φορούσαν πολωνικές στρατιωτικές στολές είναι συμπωματική) ήρθαν απλώς για να οριοθετήσουν την περιοχή την οποία ο Πούτιν θεωρεί ζωτικό χώρο της Ρωσίας. Η ενεργειακή εξάρτηση των ευρωπαϊκών χωρών λειτουργεί απλά ως ένα επιπρόσθετο εργαλείο στη φαρέτρα του Πούτιν προκειμένου να προσπαθήσει να διαιρέσει, να διασπάσει και να αποσπάσει όσα περισσότερα μπορεί.

4.    Συμπέρασμα: Είναι προφανές ότι στην παρούσα φάση οι σχέσεις της Δύσης με τη Ρωσία βρίσκονται στο χειρότερο δυνατό σημείο μετά τη λήξη του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Οι χώρες της Ευρώπης δελεάστηκαν από την φθηνή και ανεξάντλητη ενέργεια που απλόχερα προσέφερε το ρωσικό φυσικό αέριο και στο όνομα της «πράσινης μετάβασης» (της από-ανθρακοποίησης των οικονομιών τους δηλαδή) εξάρτησαν υπερβολικά τις οικονομίες τους από αυτό. Πίστευαν ότι η εμπορική αλληλεξάρτηση Ευρώπης – Ρωσίας ως προς το φυσικό αέριο θα λειτουργούσε κατευναστικά ως προς τις προθέσεις του Πούτιν. Πίστευαν δηλαδή ότι και ο Chamberlain και ο Daladier στη σύνοδο του Μονάχου το 1938 ως προς τον διαμελισμό της Τσεχίας. Όμως ο κατευνασμός ποτέ δεν λειτουργεί όπως θα ήθελαν αυτοί που τον εφαρμόζουν αλλά πάντοτε ενισχύει τις προθέσεις του επιτιθέμενου. Ο Πούτιν έχει αποφασίσει να κόψει όλους τους δεσμούς με τη Δύση και επιθυμεί με κάθε τρόπο να περιχαρακώσει την επικράτεια του. Οι λόγοι εδώ είναι δύο: αφενός χρειάζεται το αφήγημα της κακής Δύσης για να προστατεύσει το καθεστώς του και την οικονομική στασιμότητα και καχεξία της Ρωσίας και αφετέρου παίζει το χαρτί της πυρηνικής και στρατιωτικής δύναμης προσπαθώντας να διατηρήσει τη Ρωσία ως σημαντικό παίκτη του διεθνούς συστήματος. Είναι τα τελευταία του χαρτιά καθώς γνωρίζει πολύ καλά ότι καθώς περνάει ο χρόνος η οικονομική και τεχνολογική ισχύς της Κίνας και των Η.Π.Α θα τον αφήσουν έτη φωτός μακριά. Αυτή του την απόφαση θα την στηρίξει μέχρι τέλους με κάθε πιθανό και απίθανο τρόπο. Όσο η Ουκρανία αντιστέκεται τόσο θα εξωθείται σε σπασμωδικές και επιθετικές κινήσεις. Από εκεί και πέρα, ένα λάθος αρκεί για να γίνουν χειρότερα τα πράγματα. Άλλωστε όλοι οι μεγάλοι πόλεμοι στην ιστορία της ανθρωπότητας ως λάθη και εσφαλμένοι υπολογισμοί ξεκίνησαν. Για την Ευρώπη, τα πράγματα είναι αρκετά ζοφερά. Κατ’ ελάχιστον, θα υπάρξουν θέματα ενεργειακής επάρκειας ενόψει του χειμώνα καθώς και πρωτοφανέρωτα φαινόμενα πληθωρισμού. Ήδη ο επίσημος πληθωρισμός που ανακοινώθηκε σήμερα (~10%) αποτελεί ρεκόρ τριακονταετίας για τη χώρα μας. Το μεσαίο σενάριο συνίσταται στη διάχυση του πολέμου σε γειτονικές της Ουκρανίας χώρες (π.χ. Μολδαβία) ενώ το ακραίο σενάριο οδηγεί σε ανάφλεξη της Βαλτικής σε αντίδραση, για παράδειγμα, της εισόδου στο ΝΑΤΟ Σουηδίας και Φινλανδίας. Όλοι ευελπιστούν ότι η ψυχραιμία θα πρυτανεύσει αλλά δυστυχώς στις διεθνείς σχέσεις δεν υπάρχουν κρυστάλλινες σφαίρες ή πλήρως ορθολογικοί παίκτες. Και ένας Πούτιν στρυμωγμένος από τις εξελίξεις μπορεί να κινηθεί προς απρόβλεπτες και ριψοκίνδυνες επιλογές.   

Ukrainian Vortex

 

“I ask the fifty-two nations, who have given the Ethiopian people a promise to help them in their resistance to the aggressor, what are they willing to do for Ethiopia? And the great Powers who have promised the guarantee of collective security to small States on whom weighs the threat that they may one day suffer the fate of Ethiopia, I ask what measures do you intend to take?” – Emperor Haile Selassie appeal to the League of Nations, Geneva, June 1936

 

Το παραπάνω απόσπασμα αποτελεί τον επίλογο της ομιλίας που έδωσε ο αυτοκράτορας της Αιθιοπίας Selassie στην ολομέλεια της Κοινωνίας των Εθνών τον Ιούνιο του 1936 στη Γενεύη. Είχε προηγηθεί το 1935 η Ιταλική εισβολή στην Αιθιοπία, το τελευταίο ανεξάρτητο βασίλειο της Αφρικανικής ηπείρου της αποικιακής εποχής. Του γεγονότος αυτού είχε προηγηθεί η Ιαπωνική εισβολή στην επαρχία της Μαντζουρίας στην Κίνα το 1931. Και στις δύο αυτές περιπτώσεις είχαν επιβληθεί ή είχε επιχειρηθεί να επιβληθούν οικονομικές κυρώσεις οι οποίες όμως είχαν μηδενικά αποτελέσματα. Θα ακολουθήσει το 1938 η πραξικοπηματική ενσωμάτωση της Αυστρίας από τη Γερμανία του Χίτλερ σε παραβίαση της Συνθήκης των Βερσαλλιών και ερχόμαστε έτσι στον Σεπτέμβριο του 1938. Ήδη, από τις αρχές του μήνα υπήρχε ένας κλεφτοπόλεμος στα σύνορα Γερμανίας – Τσεχοσλοβακίας όπου επί της ουσίας οι γερμανικές δυνάμεις προσπαθούσαν να δημιουργήσουν κάποια αντίδραση των Τσεχοσλοβάκων ως αφορμή εισβολής. Το μήλον της έριδος στη συγκεκριμένη περίπτωση αποτελούσε η περιοχή Sudetenland μια περιοχή στα σύνορα της Τσεχοσλοβακίας με τη Γερμανία η οποία κατοικούνταν ως επί των πλείστον από γερμανόφωνους. Στο όνομα της ενοποίησης των γερμανόφωνων πληθυσμών της Ευρώπης, υπό την απειλή χρήσης βίας και εκμεταλλευόμενος τις φοβίες των ηγετών του Ηνωμένου Βασιλείου (Neville Chamberlaine) και της Γαλλίας (Edouard Daladier) οι οποίοι επιθυμούσαν να αποφύγουν με κάθε τρόπο την έναρξη ενός γενικευμένου πολέμου ανάμεσα στις μεγάλες δυνάμεις, ο Χίτλερ πέτυχε την άνευ όρων παράδοση της Sudetenland στη Γερμανία με την υπόσχεση μελλοντικής ειρήνης. “Peace in our time” είχε αναφωνήσει ο Chamberlain στους δημοσιογράφους κραδαίνοντας την υπογεγραμμένη από τον Χίτλερ συμφωνία. Το αποτέλεσμα του “peace in our time” είναι λίγο πολύ γνωστό: την άνοιξη του 1939 οι γερμανικές δυνάμεις εισβάλλουν σε όλη την επικράτεια της Τσεχοσλοβακίας ενώ τον Σεπτέμβριο του ίδιου έτους ξεκίνησε η εισβολή της Πολωνίας η οποία οδήγησε σε έναν, άνευ προηγουμένου καταστροφικότητας, παγκόσμιο πόλεμο. Της εισβολής στην Πολωνία είχε προηγηθεί το περιβόητο σύμφωνο Molotov – Ribbentrop, το σύμφωνο δηλαδή μη επιθέσεως ανάμεσα σε Γερμανία και ΕΣΣΔ με ταυτόχρονη συμφωνία διαμελισμού της Πολωνίας και άλλων εδαφών της ανατολικής Ευρώπης.

Το ιστορικό αυτό προοίμιο το παραθέτω για να δείξω ότι η Ιστορία έχει τον δικό της τρόπο να επαναλαμβάνεται. Θα επιχειρήσω να αναλύσω το φαινόμενο της σημερινής Ρωσικής εισβολής στην Ουκρανία μέσα από τρία πρίσματα διεθνών σχέσεων: α) αυτό του συστήματος των κρατών, β) αυτό των κρατικών θεσμών και γ) αυτό των ατόμων (ηγεσία). Τέλος, θα προσπαθήσω να παραθέσω ορισμένα σενάρια σχετικά με την εξέλιξη του εν λόγω φαινομένου καθώς και να αναλύσω τα σημεία εκείνα τα οποία χρήζουν προσοχής για τη χώρα μας.

 

Σε παλαιότερη ανάρτηση μου τον Μάρτιο του 2014 έχω αναφερθεί αναλυτικά σε ότι αφορά την ιστορία της ευρύτερης γεωγραφική περιοχή της Ουκρανίας. Στη σημερινή ανάλυση θα ήθελα να ξεκινήσω από τη διάλυση του πρώην ανατολικού μπλοκ και την πτώση της Σοβιετικής Ένωσης. Κατά τη διάρκεια των γεγονότων της πτώσης του τοίχους του Βερολίνου το 1989, ο Vladimir Putin ήταν στέλεχος της τότε KGB και υπηρετούσε στη Δρέσδη. Βρισκόταν δηλαδή σε τόπο και χρόνο τέτοιο, ώστε να βιώσει την τραυματική εμπειρία της αποσάθρωσης της Σοβιετικής αυτοκρατορίας η οποία είχε θεμελιωθεί επί Στάλιν. Η πτώση του τοίχους οδήγησε στη διάλυση του Συμφώνου της Βαρσοβίας και κατόπιν στη διάλυση της ίδιας της Σοβιετικής Ένωσης σε δεκαπέντε ανεξάρτητα κράτη. Η μεγαλύτερη και πιο πλούσια πρώην Σοβιετική Δημοκρατία από αυτές που ανεξαρτητοποιήθηκαν ήταν η Ουκρανία. Όπως έχω αναφέρει και στο παρελθόν, η επιλογή από την ΕΣΣΔ ενός οικονομικού συστήματος κεντρικού σχεδιασμού είχε σαν αποτέλεσμα την εξειδίκευση των σοβιετικών δημοκρατιών σε παραγωγικούς τομείς και εν τέλει την εξάρτηση τους από τη Μόσχα. Παρότι η ΕΣΣΔ τυπικά ήταν ομόσπονδο κράτος, εν τούτοις η κεντρική εξουσία ήταν εξαιρετικά ισχυρή. Όταν επομένως διαλύθηκε η ΕΣΣΔ δεν υπήρχαν οι απαραίτητες κρατικές δομές για να υποστηρίξουν τα νεόκοπα αυτά κράτη. Επιπρόσθετα, η χάραξη των συνόρων, ειδικά της Ουκρανίας, αποτελούσε εν πολλοίς άσκηση κομματικών ισορροπιών και κατέληξε να συναθροίσει υπό την ίδια στέγη εθνικότητες οι οποίες ενδεχομένως να μην είχαν καμιά διάθεση να ζήσουν μαζί. Ο Λένιν είχε αποδώσει αρχικά ένα κομμάτι της Ρωσίας στην Ουκρανία για να ακολουθήσει αργότερα ο, ουκρανικής καταγωγής, Χρουστσόφ με την προσθήκη της Κριμαίας στην Ουκρανική Σοβιετική Δημοκρατία.  

 

Όλα τα παραπάνω δεδομένα οδήγησαν, μετά την πτώση του τοίχους του Βερολίνου, σε ένα τεράστιο κενό εξουσίας στην ευρύτερη περιοχή του Συμφώνου της Βαρσοβίας. Για τα μεν κράτη της Ανατολικής Ευρώπης το κενό αυτό καλύφθηκε γρήγορα μέσα από διαδοχικές διευρύνσεις του NATO και της ΕΕ. Οι δε Σοβιετικές Δημοκρατίες, εξαιρουμένων των κρατών της Βαλτικής, βρέθηκαν κατά τη δεκαετία του 90’ σε ένα τέλμα. Ακόμα και πριν την άνοδο του Πούτιν στην εξουσία, η Ρωσία του Γέλτσιν δεν έκρυβε την πικρία της ότι οι Δυτικοί δεν είχαν τηρήσει τις υποσχέσεις τους σε ότι αφορά τις ανησυχίες ασφαλείας της και είχαν, τρόπον τινά, παρεισφρήσει σε ζωτικούς της χώρους. Η άνοδος του Πούτιν στην εξουσία συνέπεσε με την άνοδο των τιμών των βασικών εξαγώγιμων πρώτων υλών της Ρωσίας, γεγονός που έδωσε την ευχέρια στο αμυντικό – βιομηχανικό σύμπλεγμα της χώρας να αρχίσει να ανακάμπτει. To 2004, παρά τις έντονες αντιρρήσεις της Ρωσίας, ήρθε η μεγάλη επέκταση του ΝΑΤΟ προς ανατολάς η οποία συμπεριέλαβε και τις βαλτικές δημοκρατίες – πρώην μέλη της Σοβιετικής Ένωσης. Το 2008, στα συμπεράσματα της συνόδου κορυφής του ΝΑΤΟ ύπηρξε μια διατύπωση η οποία εν πολοίς απέδιδε ρόλο υποψηφίων προς ένταξη κρατών στη Γεωργία και την Ουκρανία, γεγονός το οποίο διέρηξε την κόκκινη γραμμή ασφαλείας της Ρωσίας. Η μεν Γεωργία πλήρωσε πολύ γρήγορα τις συνέπειες εναντιώσης στη Ρωσία, η δε Ουκρανία αποτελούσε ένα αρκετά δυσκολότερο πρόβλημα για αμφότερες τις πλευρές.

 

Στο σημείο αυτό αξίζει να γίνει μια σύντομη αναφορά στο περιβόητο πρωτόκολλο της Βουδαπέστης του 1994. Μετά τη διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης, αρκετά από τα νεόκοπα αυτά κράτη, ανάμεσα τους και η Ουκρανία, είχαν βρεθεί με σεβαστό αριθμό πυρηνικών όπλων στην κατοχή τους. Το πρωτόκλλο λοιπόν αυτό το οποίο υπεγράφει από τις ΗΠΑ, τη Ρωσία, το Ηνωμένο Βασίλειο και δευτερευόντως από τη Γαλλία και την Κίνα προσέφερε στις χώρες αυτές εγγυήσεις εδαφικής ακεραιότητας έναντι του πυρηνικού αφοπλισμού τους και ταυτόχρονης υπογραφής εκ μέρους των κρατών αυτών της Συνθήκης περί μη διάδωσης των πυρηνικών όπλων. Το 2014, μετά την προσάρτηση της Κριμαίας και την υποδαύλιση ένοπλης αναταραχής στις ανατολικές επαρχίες της Ουκρανίας, οι Δυτικοί κατηγόρησαν τη Ρωσία ότι καταπατεί το εν λόγω πρωτόκολλο (το οποίο σημειωτέον φέρει την υπογραφή του νυν υπουργού εξωτερικών της Ρωσίας, Σ. Λαβρόφ). Η απάντηση της Ρωσίας ήταν, ότι λόγω της «πραξικοπηματικής» φύσης της νυν κυβέρνησης της Ουκρανίας (είχε προηγηθεί ανατροπή του φιλορώσου προέδρου Γιανούκοβιτς κατά την «πορτοκαλί επανάσταση»), η Ρωσία θεωρεί ως άκυρο το εν λόγω πρωτόκολλο και δεν αναγνωρίζει τις υποχρεώσεις της προς αυτό. Οι επιπτώσεις αυτής της, σχετικά άγνωστης πτυχής του Ουκρανικού ζητήματος, ήταν δύο: αφενός από το 2016 και μετά ξεκίνησαν ανεπίσημα να εκφράζονται απόψεις περί πυρηνικού επανεξοπλισμού της Ουκρανίας, αφετέρου ξεκίνησε ο εντονότερος εναγκαλισμός της ουκρανικής πυρηνικής βιομηχανίας με την αμερικανική Westinghouse. Μέχρι και το 2014, η Ουκρανία προμηθεύονταν ως επί το πλείστον τα πυρηνικά της καύσιμα από τη Ρωσία, γεγονός το οποίο επέτρεπε στην τελευταία να έχει ένα επίπεδο εποπτείας ως προς το ποσοστό εμπλουτισμού του καυσίμου. Μετά την κρίση της Κριμαίας, η ουκρανική κυβέρνηση κινήθηκε προκειμένου να πετύχει την αυτονόμηση της από τα ρωσικά πυρηνικά καύσιμα, γεγονός το οποίο δεν επέτρεπε πλέον στη Ρωσία να γνωρίζει το επίπεδο εμπλουτισμού τους. Το επίπεδο αυτό είναι ένας από τους κρίσιμους παράγοντες για το αν μια χώρα μπορεί εύκολα να κατασκευάσει πυρηνικά όπλα ή όχι.

 

Εξετάζοντας τα τρέχοντα γεγονότα υπό το πρίσμα του διεθνούς συστήματος των κρατών θα μπορούσαμε να παρατηρήσουμε ότι η διαρκής προς ανατολάς επέκταση δυτικών δομών ασφαλείας και οικονομίας (ΝΑΤΟ και ΕΕ) αύξησε την αβεβαιότητα και το αίσθημα φόβου της Ρωσίας. Στη θεωρία των διεθνών σχέσεων, δύο είναι οι ακρογονιαίοι λήθοι ως προς το σύστημα των κρατών: α) το διεθνές σύστημα είναι άναρχο υπό την έννοια ότι δεν υπάρχει «παγκόσμιος αστυνόμος» για να επαναφέρει στην τάξη τους ταραξίες και β) είναι ένα σύστημα αυτοβοήθειας. Η φύση των κρατών δεν διαφέρει από αυτή των ανθρώπων που τα απαρτίζουν και επομένως πρωταρχικοί τους στόχοι είναι η επιβίωση και η μεγέθυνση του αισθήματος ασφαλείας τους. Η επέκταση του ΝΑΤΟ το 2004 και πολύ περισσότερο, η απόδωση έστω και περιφραστικά, καθεστώτος υποψήφιας προς ένταξη χώρας σε Ουκρανία και Γεωργία, αύξησε δραστικά την αβεβαιότητα και το αίσθημα φόβου της Ρωσίας. Ενίσχυσε δε ένα αίσθημα αδικίας παρόμοιο με αυτό που αισθάνθηκε η Γερμανία μετά τη συνθήκη των Βερσαλιών (1919), δηλαδή ότι οι Δυτικοί είχαν «τιμωρητική» διάθεση έναντι της Ρωσίας μετά την πτώση του τοίχους και προσπαθούσαν να εκμεταλλευτούν την αδυναμία της. Η προειδοποιητική βολή της Κριμαϊκής κρίσης δεν φάνηκε να έχει αποτελέσματα και επομένως η Ρωσία υποχρεώθηκε να επέμβει όσο ακόμα κάτι τέτοιο της ήταν εφικτό. Θα πρέπει στο σημείο αυτό να γίνει κατανοητό ότι παρά τη λήξη του ψυχρού πολέμου, ο πλανήτης μας εξακολουθεί και έχει κατά βάση δύο πυρηνικές υπερδυνάμεις: τις Ηνωμένες Πολιτείες και τη Ρωσία. Η ισοροπία του τρόμου ανάμεσα σε αυτές τις δύο, παρότι δεν βρίσκεται στην επικαιρότητα με την ίδια ένταση ήταν κατά τη δεκαετία του 60, στηρίζεται στο δόγμα της αμοιβαίας πυρηνικής καταστροφής (Mutually Assured Destruction, MAD). Ήδη, η εγκατάσταση αντιπυραυλικών συστημάτων τύπου AEGIS σε Πολωνία και Ρουμανία είχε προκαλέσει τη σφοδρή αντίδραση της Ρωσίας, ενώ θα πρέπει να θεωρείται δεδομένο ότι η ενδεχόμενη μελλοντική εγκατάσταση τους στην Ουκρανία βάρυνε αποφασιστηκά υπέρ της εισβολής. Όταν ο ένας παίκτης διαθέτει άμυνα εναντίον της βέβαιης πυρηνικής καταστροφής αυτό δρα εξαιρετικά αποσταθεροποιητικά για τον άλλο. Εξετάζοντας επομένως το φαινόμενο από πλευράς συστήματος κρατών, οι κινήσεις των Δυτικών θεωρήθηκαν επιθετικές από πλευράς Ρωσίας, αύξησαν τον φόβο που αυτή αισθανόταν και την υποχρέωσαν να κινηθεί επιθετικά για δύο λόγους: α) εάν δεν μπορώ εγώ να έχω την Ουκρανία υπό τον έλεγχο μου δεν θα τον έχει κανένας και β) εισβάλω τώρα που ακόμη μπορώ. Το δε κόστος της εισβολής θεωρήθηκε ανεκτό σε σχέση με δυνητικά μελλοντικά προβλήματα ασφαλείας που θα μπορούσε να προκαλέσει η ένταξη της Ουκρανίας στο ΝΑΤΟ.

 

Εάν εξετάσουμε τα γεγονότα υπό των πρίσμα των θεσμών ενός κράτους, εύκολα θα καταλήξουμε στο συμπέρασμα ότι δεν υπάρχει κάποιος στιβαρός μηχανισμός αντιρρόπησης στην προεδρική εξουσία του Πούτιν. Υπάρχουν ελάχιστοι άνθρωποι ή θεσμοί τους οποίους δέχεται να συμβουλευτεί και φυσικά δεν υπάρχει καμία συνταγματική ή άλλη εξουσία η οποία να μπορεί να ασκήσει έλεγχο στις αποφάσεις του. Η ύστερη εποχή Πούτιν θυμίζει σε μια μοντέρνα εκδοχή της την ύστερη εποχή Στάλιν (1945 – 1953) όπου κανένας δεν τολμούσε να εναντιωθεί στις αποφάσεις του. Σε ένα τέτοιο καθεστώς φόβου, όπου ηγέτες τις αντιπολίτευσης και λοιποί αντικαθεστωτικοί και αυτομολήσαντες στη δύση πέφτουν θύματα «περίεργων» δηλητηριάσεων, δεν υπάρχει κανένας εκπρόσωπος κρατικού θεσμού που να μπορεί να αντισταθεί στον ηγέτη. Και είναι γνωστό ότι, όταν δεν υπάρχει άνθρωπος να μπορεί να πει «κύριε Πρόεδρε, κάνετε λάθος», τότε επικρατεί μια τάση εξευμενισμού του. Εν ολίγοις, αν μια απόφαση είναι λάθος, δεν θα βρεθεί κάποιος θεσμός να την σταματήσει.

 

Σε επίπεδο ατομικής ηγεσίας, είναι προφανές ότι ο Πούτιν συμπεριφέρεται περίπου όπως ο Λουδοβικός ο 14^ος, ή σε παράφραση «η Ρωσία είμαι εγώ». Ένας τέτοιος ηγέτης – «βασιλιάς ήλιος» έχει πολύ συγκεκριμένες απόψεις επί θεμάτων και δεν ανέχεται αντιρήσεις επ’ αυτών ειδικα όταν, όπως ανέφερα και νωρίτερα, βίωσε κυριολεκτικά στο πετσί του, την ταπείνωση που επέβαλαν οι δυτικοί στη Σοβιετική Ένωση. Ένας τέτοιος ηγέτης όταν μεγαλώνει σε ηλικία νιώθει ότι ο χρόνος τον πιέζει και δεν έχει πλέον την υπομονή που ίσως είχε νεότερος, ενώ αυτή του η ηλικία ενδεχομένως οδηγέι και σε σκλήρυνση των απόψεων του. Όλοι οι δυτικοί έκαναν το ίδιο, πάνω – κάτω, λάθος, υποτίμησαν δηλαδή το αίσθημα πικρίας και αδικίας που αισθάνεται ο ίδιος ο Πούτιν έναντι των δυτικών. Η επέμβαση της Ρωσίας στις αμερικανικές εκλογές του 2016 αποτελούσε εν πολλοίς αντίδωρο του Πούτιν προς την Χίλαρυ Κλίντον για τις δηλώσεις που η ίδια είχε κάνει υπέρ των διαδηλώτων κατά του Πούτιν το 2012. Έχουμε επομένως μια προσωπικότητα η οποία, όπως και ο Αδόλφος Χίτλερ κάποιες δεκαετίες νωρίτερα, αισθάνεται βαθιά αδικημένη από τη δυτική συμπεριφορά. Θεωρεί ότι οι δυτικοί «κλώτσησαν» τη Ρωσία όταν αυτή ήταν πεσμένη στο καναβάτσο τη δεκαετία του 90, αγνόησαν τις ανησυχίες ασφαλείας της και δε σεβάστηκαν τις υποσχέσεις τους (προφορικές είναι η αλήθεια) περί μη επέκτασης του ΝΑΤΟ μετά τη γερμανική ενοποίηση. Η επέκταση του 2004, οι δηλώσεις του 2008 καθώς και η έμμεση αμερικανική υποστήριξη της αντιπολίτευσης του το 2012 αποτελούν γεγονότα που απλώς ενίσχυαν τις ήδη εγκατεστημένες απόψεις του. Το ποτήρι πραγματικά ξεχείλησε όταν δυτικοί αξιωματούχοι ενεπλάκησαν στην περιβόητη «πορτοκαλί επανάσταση» τον Φεβρουάριο του 2014 και μάλιστα ενόσω η Ρωσία φιλοξενούσε τους χειμερινούς Ολυμπιακούς Αγώνες στο Σότσι. Έκτοτε, η επέμβαση στην Ουκρανία αποτελούσε δρόμο χωρίς επιστροφή για τον Πούτιν.  

 

Η ευθύνη των Δυτικών στο Ουκρανικό ζήτημα είναι αδιαμφισβήτητα πολύ μεγάλη και συνίσταται στο ότι έδωσαν υποσχέσεις στην Ουκρανία για τις οποίες ίσως και να γνώριζαν ότι δεν ήταν διατεθειμένοι να τις τηρήσουν. Για να δώσω ένα παράδειγμα από τη δική μας ιστορία, θα θυμίσω την αποτυχημένη επανάσταση των Ελλήνων το 1770, τα περιβόητα δηλαδή «Ορλωφικά». Η Ρωσία, εβρισκόμενη σε πόλεμο με την Οθωμανική Αυτοκρατόρία ήδη από το 1768, υποκίνησε (μέσω των αδελφών Ορλώφ) τους Έλληνες σε επανάσταση. Όταν όμως Ρωσία και Οθωμανική Αυτοκρατορία συνέταξαν συνθήκη ειρήνης το 1774 (συνθήκη Κιουτσούκ – Καϊναρτζή), ο ελληνικός πληθυσμός, ο οποίος είχε επαναστατήσει προσδωκόντας στην υπεσχεμένη από τους ρώσους πράκτορες βοήθεια, έμεινε έκθετος σε τρομέρες ενέργειες αντεκδίκησης από τα Οθωμανικά στίφη. Έτσι λοιπόν στις μέρες μας, οι Δυτικοί υπό την ηγεσία του George Bush του νεότερου, έδωσαν υποσχέσεις στην Ουκρανία και αργότερα επενέβησαν ενεργά κατά την «πορτοκαλί επανάσταση» σε έναν χώρο όπου όμως δεν είχαν και δεν έχουν πραγματικά καμία πρόθεση να θυσιάσουν έστω και έναν στρατιώτη τους για να τον υπερασπιστούν. Μετά δε την ανάληψη της προεδρίας των ΗΠΑ από τον Obama άρχισε σταδιακά μια απεμπλοκή τους από δαπανηρές στρατιωτικές παρεμβάσεις ανά την υφήλιο (βλέπε πόσο διστακτικός υπήρξε ο Obama να εμπλακούν στρατιωτικά οι ΗΠΑ στον συριακό εμφύλιο). Οι Ουκρανοί λοιπόν υφίστανται όλα όσα έπαθαν οι εξεγερμένοι έλληνες οι οποίοι πίστεψαν σε ρωσσική βοήθεια κατά την επανάσταση του 1770.

Μετά την πτώση του τοίχους το 1989 επικράτησε γενικώς η τάση ότι ο ρεαλισμός και το κράτους ως πρωταρχικός πρωταγωνιστής στη διεθνή σκηνή είχαν, ως έννοιες, παρακμάσει. Ήταν η εποχή του περιβόητου «τέλους της ιστορίας» όπου ήταν πλέον αναφθέρετο δικαίωμα η επέκταση της δημοκρατίας ακόμα και δια της βίας. Οι αποτυχημένες παρεμβάσεις στο Ιράκ, το Αφγανιστάν και στον αραβικό κόσμο ανέδειξαν με πολύ μεγάλο κόστος το σφάλμα αυτής της ιδεαλιστικής προσέγγισης. Ο ρεαλισμός και οι «απόστολοι» του (Θουκυδίδης, Machiavelli, Richelieu, Bismarck, Morgenthau, Kissinger) είναι συχνά αντιπαθείς στο ευρύ, μη επιστημονικό κοινό που τους χαρακτηρίζει ως κυνικούς. Η φράση «ο σκοπός αγιάζει τα μέσα» συχνά και εσφαλμένα τους αποδίδεται αν και αποτελεί την επιτομή του επαναστατισμού. Οι ρεαλιστές δεν είναι κυνικοί αλλά συχνά, έχοντας μελετήσει βαθιά την ανθρώπινη φύση, διαβλέπουν αλήθειες που οι υπόλοιποι είτε δεν θέλουν, είτε δεν μπορούν να κατανοήσουν. Προκειμένου να γίνει κατανοητή η ευθύνη της Ουκρανικής ηγεσίας, δεν θα κουραστώ να επαναλαμβάνω την παραβολή του διαλόγου ανάμεσα στους Αθηναίους πρεσβευτές και τους Μηλίους. Οι Αθηναίοι, όπως η Ρωσία σήμερα, απαίτησαν την υποτέλεια της Μήλου (Σπαρτιατικής αποκίας) στην Αθηναϊκή Ηγεμονία. Η Σπάρτη ήταν πολύ μακριά και σε αντίθεση με την Αθήνα, δεν διέθετε ισχυρό στόλο, επομένως όπως και οι δυτικοί σήμερα έναντι της Ουκρανίας, δεν θα μπορούσε να τους βοηθήσει. Οι απεσταλμένοι της Μήλου απάντησαν στους Αθηναίους ότι ήταν ανήθικο να απειλούν με καταστροφή ένα μικρό, ειρηνικό νησί σαν το δικό τους. Οι Αθηναίοι πρεσβευτές ανταπάντησαν ότι δεν είχαν έρθει στο νησί τους για να κάνουν διάλογο περί ηθικής και δικαίου και κατέληξαν ότι δεν ήταν ανήθικη η δική τους πρόταση αλλά οι πράξεις των ηγετών τους που τους εξέθεταν σε τέτοιους κινδύνους. Καταλήγει εν τέλει ο διάλογος με την εξής αποστροφή: «Οι ισχυροί θα πάρουν αυτά που μπορούν και οι αδύναμοι θα υποστούν αυτά που πρέπει». Υπάρχει επομένως ευθύνη και της Ουκρανικής ηγεσίας για τη σημερινή κατάληξη των πραγμάτων. Δεν είναι δυνατόν να είσαι γείτονας μιας υπερδύναμης όπως η Ρωσία και ηθελημένα ή μη να υποδαυλίζεις καταστάσεις οι οποίες είτε προσκροούν στα όποια ρωσικά συμφέροντα είτε προσφέρουν νομιμοποίηση σε αυτά, ειδικά αν δεν διαθέτεις ως χώρα την απαιτούμενη ισχύ για να την αντιμετωπίσεις. Σε ένα διεθνές σύστημα αυτοβοήθειας, μην ελπίζεις ποτέ στη βοήθεια κάποιου άλλου αν εσύ ο ίδιος δεν είσαι προετοιμασμένος για τα χειρότερα.

Ως προς τις ευθύνες του Πούτιν, αυτές είναι οι μεγαλύτερες όλων. Αφενός προσέφερε στη Δύση προσχηματικές διπλωματικές λύσεις, περίπου όπως το τελεσίγραφο της Αυστρίας προς τη Σερβία το 1914, (δέσμευση μη επέκτασης ΝΑΤΟ, απόσυρση στρατευμάτων από ανατολική Ευρώπη, κλπ) οι οποίες γνώριζε εκ των προτέρων ότι δεν θα μπορούσαν να γίνουν δεκτές. Αφετέρου, φρόντισε δημόσια να ταπεινώσει τους ηγέτες της Ευρώπης (Μακρόν, Σόλτς) αφενός μέσω των εικόνων που δόθηκαν στην δημοσιότητα (επειδικτικά μεγάλη απόσταση σε γιγαντιαία τραπέζια συναντήσεων) και αφετέρου μέσω αθέτησης των όσων δημόσια είχαν δηλωθεί. Ο Πούτιν θεώρησε επαρκείς τις διαβεβαιώσεις και την οικονομική και διπλωματική στήριξη της Κίνας αμελώντας να δημιουργήσει, έστω και προσχηματικά, κάποια νομιμοποίηση για την επερχόμενη απόφαση πολέμου. Εκ του μέχρι στιγμής όμως αποτελέσματος, αυτό που υποτίμησε περισσότερο ήταν η συντονισμένη και ισχυρή αντίδραση της Δύσης με μέτρα τα οποία η ρωσική ηγεσία δεν πίστευε ότι θα λαμβάνονταν. Ειδικά η εξαίρεση από τον μηχανισμό SWIFT μπορεί να αποβεί οικονομικά καταστροφική για τη Ρωσία αφού καθιστά τις εμπορικές συναλλαγές με το εξωτερικό πολύ δυσχερείς. Ο Πούτιν με τις ενέργειες του πέτυχε, όσα δεν είχαν πετύχει διαδοχικοί αμερικανοί προέδροι, δηλαδή να ωθήσει τους Ευρωπαίους να αυξήσουν τις αμυντικές τους δαπάνες και να τους συνασπίσει έναντι κοινού εχθρού.  Έτσι, ο συνδυασμός ανυπαρξίας θεσμικών ή άλλων φραγμών ως προς τον Πούτιν, η εγκαθίδρυση στο κέντρο λήψης απόφασης ενός μονολιθικού τρόπου σκέψης (group think) λόγω φόβου ή λόγω επιθυμίας εξευμενισμού του ηγέτη αλλά κυρίως ο τρόπος θεώρησης των διεθνών σχέσεων από τον Πούτιν με όρους της Σταλινικής εποχής, τον οδήγησαν σε μια απόφαση από την οποία δεν υπάρχει επιστροφή. Το χειρότερο όμως είναι, ότι δεν διαφαίνεται να υπάρχει και διέξοδος διαφυγής από τις συνέπειες αυτής της απόφασης όποια και αν είναι η έκβαση του πολεμικού φαινομένου. Ο Πούτιν φαίνεται να έχει κάψει όλες τις γέφυρες επικοινωνίας με τη Δύση και μάλιστα χωρίς να ενδιαφέρεται καθόλου για αυτές.  

 

Αν και γενικότερα δεν μου αρέσουν καθόλου οι προβλέψεις εν τούτοις θα επιχηρήσω μια σύντομη περιγραφή. Το εξελισσόμενο φαινόμενο είναι εξαιρετικά επικίνδυνο για την ασφάλεια και τη σταθερότητα σε παγκόσμιο επίπεδο. Είναι η πρώτη φορά μετά το 1945 όπου τόσο μεγάλα και οργανωμένα κράτη συγκρούονται εντός ευρωπαϊκού εδάφους. Είναι η πρώτη φορά παγκοσμίως όπου μια ένοπλη σύρραξη τέτοιου μεγέθους λαμβάνει χώρα επί εδάφους όπου βρίσκονται εγκατεστημένοι δεκαπέντε ενεργοί πυρηνικοί αντιδραστήρες. Αντιλαμβανόμαστε όλοι τι μπορεί να συμβεί αν έστω και ένας βαλιστικός ή πύραυλος πορείας (cruise) πέσει, καθαρά λόγω στατιστικής αστοχίας υλικού, σε μια τέτοια εγκατάσταση. Η Ρωσία του Πούτιν πίστευε ότι με έναν κεραυνοβόλο πόλεμο θα επιτύγχανε την άμεση και άνευ όρων παράδοση της Ουκρανίας. Κάτι τέτοιο δεν φαίνεται προς το παρόν να επιτυγχάνεται αφού οι Ουκρανοί, έξυπνα σκεπτόμενοι, παραχώρησαν το ανοικτό πεδίο στις ασφαλώς υπέρτερες ρωσσικές δυνάμεις και έχουν επικεντρώσει τις δυνάμεις τους στην άμυνα των μεγάλων αστικών κέντρων. Και όπως όλοι γνωρίζουμε, οι μάχες σώμα με σώμα εντός αστικών χώρων είναι εξαιρετικά αιματηρές και κοστοβόρες για όλους τους εμπλεκόμενους, ειδικότερα όμως για τους επιτιθέμενους. Πέρα από την αποφυγή υπέρμετρων απωλειών, η ρωσσική ηγεσία ενεργεί υπό χρονική πίεση και για καιρικούς λόγους. Ιστορικά η άνοιξη και το φθινόπωρο τείνουν να μετατρέπουν τις ρωσσικές στέπες σε βάλτους, κάνοντας τους παντελώς ακατάλληλους για επιχειρήσεις βαρέων οχημάτων καθιστώντας έτσι τους επιτιθέμενους δέσμιους, ως προς τις μετακινήσεις τους, πεπερασμένων και προβλέψιμων οδικών αξόνων. Ο Πούτιν θα προσπαθήσει με κάθε τρόπο να εξαναγκάσει την Ουκρανική ηγεσία σε διάλογο με το πιστόλι στον κρόταφο. Θα προσφέρει «αυτονομία» τύπου Λευκορωσίας στην Ουκρανία και σε αντάλλαγμα θα λάβει δημόσια αποκήρυξη του ΝΑΤΟ και της ΕΕ, στρατιωτικές βάσεις σε όλη την επικράτεια της Ουκρανίας, αναγνώριση της προσάρτησης της Κριμαίας και απόσπαση κάποιων εδαφών, είτε μέσω της όδου «ανεξάρτητων» δημοκρατιών είτε αλλιώς, με τη χρήση δημοψηφισμάτων. Τα ευμενέστερα σενάρια είναι δύο και έχουν ως εξής: μια τέτοια πρόταση θα γίνει δεκτή και θα υπάρξει άμεσος τερματισμός εχθροπραξιών. Οι σχέσεις Ρωσίας – Δύσης αναπόφευκτα θα εισέλθουν σε μια νέα, ψυχροπολεμική εποχή όπου ο μόνος κερδισμένος θα είναι η υπερδύναμη της Ασίας, η Κίνα. Η εναλλακτική εκδοχή έχει να κάνει με ανατροπή του Πούτιν και άμεσο τερματισμό των εχθροπραξιών. Η νέα κατάσταση θα επιδιώξει διαπραγματεύσεις με την Ουκρανία προκειμένου να βρεθεί ένας εύσχημος τρόπος διαφυγής έτσι, ώστε να αποφευχθεί μια ολοκληρωτική ταπείνωση της Ρωσίας. Το μεσαίο σενάριο κατά τη γνώμη μου είναι ότι οι Ουκρανοί είτε θα απορρίψουν τις προτάσεις της Ρωσίας είτε ότι με πρόσχημα τον διάλογο θα γίνει κάποια ενέργεια (απαγωγή, δολοφονία) κατά της Ουκρανικής ηγεσίας. Αυτό θα οδηγήσει σε επέκταση της στρατιωτικής εμπλοκής της Ρωσίας με πολύμηνες, καταστρεπτικές μάχες εντός αστικών κέντρων με ότι αυτό μπορεί να συνεπάγεται για τον άμαχο πληθυσμό. Τεράστιο θα είναι και το κόστος για τους αμάχους τόσο σε ανθρώπινες ζωές όσο και σε σχέση με την ομαλότητα της ζωής τους. Το αρνητικό και απευκταίο σενάριο το ονομάζω «το κουτί της Πανδώρας» και θα πρέπει να προσεχθεί ιδιαίτερα. Το πολεμικό φαινόμενο, μπορεί να είναι η συνέχεια της πολιτικής με άλλα μέσα, πλυν όμως είναι παντελώς ανεξέλεγκτο, μη γραμμικό και απρόβλεπτο. Το χειρότερο δυνατό σενάριο προβλέπει εκτεταμένες και πολύμηνες συγκρούσεις και προώθηση δυτικών δυνάμεων στις ανατολικές χώρες του ΝΑΤΟ. Από εκεί και πέρα ένα απλό ατύχημα, όπως πολλές φορές έχει συμβεί στην ανθρώπινη ιστορία, είναι αρκετό για να φέρει την απόλυτη καταστροφή. Είναι επίσης εξαιρετικά σημαντικό να αφεθεί μια έξοδος διαφυγής προς τον Πούτιν. Ένας αντίπαλος ο οποίος αισθάνεται να χάνει τη γη κάτω από τα πόδια του μπορεί πολύ εύκολα να καταφύγει σε ακραίες λύσεις τεράστιου κόστους. 

 

Σε ότι αφορά τη χώρα μας οι εξελίξεις αυτές είναι εξαιρετικά αρνητικές για πολλούς και διάφορους λόγους. Αφενός, υπάρχει η ενεργειακή εξάρτηση της χώρας μας από το πετρέλαιο και το φυσικό αέριο οι τιμές των οποίων αναμένεται να αυξηθούν ανεξαρτήτως του σεναρίου που θα επικρατήσει. Επειδή η ενέργεια είναι ένας θεμελιώδης παραγωγικός συντελεστής, η αύξηση της τιμής της αντικατοπτρίζεται επί του συνόλου της παραγωγικής αλυσίδας και των παραγώμενων αγαθών. Αυτό σημαίνει πληθωρισμός, σε μια περίοδο μάλιστα όπου η οικονομία είναι εξαιρετικά εύθραστη μετά το πέρασμα της πανδημίας. Τα γεγονότα στην Ουκρανία, αναλόγως της τροπής τους, έχουν τη δυναμική να οδηγήσουν τις δυτικές οικονομίες σε μια κατάσταση στασιμοπληθωρισμού, ενός πολύ επικίνδυνου φαινομένου όπου υφίστανται μεγάλες αυξήσεις στις τιμές ταυτόχρονα με ανεργεία και οικονομική καχεξία. Ένα τέτοιο φαινόμενο είχαν ζήσει οι δυτικές οικονομίες μετά την πετρελαϊκή κρίση του 1973 – 1974 που είχε προκληθεί εξαιτίας των Αραβο – Ισραηλικών πολέμων. Ένα άλλο έμμεσο πρόβλημα είναι, ότι η αύξηση της αστάθειας γενικά και η διεξαγωγή τέτοιων αναθεωρητικών επιχειρήσεων αυξάνει την πεποίθηση και σε άλλους περιφεριακούς παίκτες όπως η Τουρκία για ανάληψη παρόμοιων ρίσκων. Αυτό που θα πρέπει να κρατήσει ως μάθημα η χώρα μας είναι ότι η άμυνα της ποτέ δεν ειναι «αυτοσκοπός» και ότι τα κράτη αφενός έχουν σύνορα και συμφέροντα και αφετέρου η επιβίωση τους είναι ο πρωταρχικός τους στόχος. Το παράδειγμα της Ουκρανίας μας δείχνει, όπως και της Αιθιοπίας το 1935, της Αυστρίας και της Τσεχίας το 1938, ότι πρέπει να κάνεις ως κράτος τα μέγιστα δυνατά για να βοηθήσεις εσύ τον ευατό σου. Αν δεν το κάνεις αυτό, κανείς δεν θα το κάνει για εσένα. Είναι επομένως ανήθικο οι ήγετες της χώρας μας να μη λαμβάνουν όλα τα μέτρα που απαιτούνται για την αμυντική θωράκιση της χώρας μας.    

 

Κλείνοντας, θα ήθελα να πω ότι δεν είμαι καθόλου αισιόδοξος για την τροπή των πραγμάτων σε παγκόσμιο επίπεδο ανεξάρτητα του πως θα καταλήξει η ουκρανική κρίση. Πιστεύω ότι η σταθερότητα που πρόσφερε ο διπολισμός στο παγκόσμιο σύστημα κρατών ήταν μια σύντομη παρένθεση η οποία έχει παρέλθει ανεπιστρεπτεί. Βρισκόμαστε ξεκάθαρα πλέον σε ένα πόλυ-πολικό περιβάλλον όπου ο υφιστάμενος περιφερειακός ηγεμόνας (ΗΠΑ) βλέπει την ηγεμονία του σταδιακά να φθήνει και ο ανατέλων (Κίνα) αναμένει να δράξει την όποια ευκαιρία του δοθεί. Είναι σε αυτές τις συνθήκες ανταγωνισμού για τη θέση του περιφεριακού ηγεμόνα από τις οποίες ξεπιδούν ιστορικά οι μεγαλύτερες συγκρούσεις ανάμεσα στα κράτη.

Τα οικονομικά του Κορωνοϊού

Διαβάζοντας κανείς διάφορα δημοσιεύματα περί των οικονομικών επιπτώσεων που θα έχει ο κορωνοϊός, είναι εύκολο να αντιληφθεί κανείς την μονοδιάστατη προσέγγιση ενός επερχόμενου, μεγάλων διαστάσεων προβλήματος. Θα επιχειρηθεί εδώ μια ανάλυση σε τρία επίπεδα: πρώτον θα αναλυθεί αυτό που ονομάζεται «κόστος της πρόληψης», δεύτερον θα γίνει μια αναφορά στην δομή της Ελληνικής Οικονομίας και τέλος θα γίνει μια αναφορά στο γενικότερο οικονομικό περιβάλλον και την επικρατούσα τάση άποπαγκοσμιοποίησης.

Η πρόληψη  καθώς και το κόστος αυτής είναι έννοιες αρκετά δύσπεπτες από το ευρύ κοινό. Εάν για παράδειγμα μια χώρα συντηρεί έναν εκτεταμένο στόλο πυροσβεστικών μέσων δασοπυρόσβεσης, οι δασικές πυρκαγιές μπορεί να έχουν ελάχιστη έκταση αλλά ο πληθυσμός θα διαμαρτύρεται για το υψηλό κόστος διατήρησης των μέσων αυτών. Εάν η χώρα πάρει απόφαση να περικόψει αυτή τη δαπάνη και μετά σημειωθούν εκτεταμένες ζημιές λόγω δασικών πυρκαγιών, ο πληθυσμός θα διαμαρτύρεται για την απουσία του κράτους. Κατ’ αντιστοιχία για την πανδημία του κορωνοϊού, η Ελλάδα έλαβε έγκαιρα δραστικά, προληπτικά μέτρα πολύ υψηλού οικονομικού κόστους, πράγμα που οδήγησε σε εντυπωσιακή συγκράτηση των ανθρώπινων απωλειών. Η πρόληψη στη συγκεκριμένη περίπτωση αποτελούσε μονόδρομο καθώς ή χώρα δεν διαθέτει τις υγειονομικές υποδομές διαχείρισης καταστάσεων τύπου Ιταλίας. Ακόμα και εάν τα όποια υγειονομικά μέτρα περιστολής κοινωνικών συναναστροφών είχαν συμβουλευτικό και όχι υποχρεωτικό χαρακτήρα όπως για παράδειγμα συνέβη στη Σουηδία στην Ελβετία και στην Ολλανδία, το Ελληνικό κράτος και πάλι δεν διαθέτει τις υγειονομικές υποδομές κατ’ αντιστοιχία αντιμετώπισης θανάτων και κρουσμάτων ανά εκατομμύριο πληθυσμού.

Η απόφαση εν ολίγοις που ελήφθη από την Ελληνική κυβέρνηση, δεδομένων των συνθηκών ήταν η σωστή. Το σκεπτικό αυτής ήταν ότι, ακριβώς επειδή η χώρα στερείται υγειονομικών μέσων και υποδομών, λαμβάνονται δραστικά μέτρα τώρα προκειμένου να περιοριστεί ο υγειονομικός αντίκτυπος της πανδημίας. Επειδή η οικονομία της χώρας στηρίζεται σε μεγάλο βαθμό στον τουρισμό και στις υπηρεσίες πέριξ αυτού, ο υπολογισμός που έγινε ήταν να παρθούν δραστικά και επώδυνα μέτρα άμεσα προκειμένου μετά να πωληθεί επικοινωνιακά το καλό υγειονομικό προφίλ. Η Ελλάδα, σε αντίθεση με άλλες κρίσιμες στιγμές του πρόσφατου παρελθόντος, πέτυχε, με υψηλό η αλήθεια είναι κόστος, να μην είναι το μαύρο πρόβατο της Ευρώπης. Το στοίχημα που πρέπει να κερδηθεί τώρα είναι αυτό της κεφαλαιοποίησης του όποιου θετικου προφίλ.

Αναφερόμενος στον τουρισμό θα ήθελα να περάσω στην επόμενη ενότητα αυτής της ανάλυσης, στην αποτύπωση δηλαδή της οικονομικής δομής της Ελλάδας και πως αυτή εκτραχύνει τα ήδη σοβαρά προβλήματα που πρωτογενώς προξένησε ο κορωνοϊός. Το Ελληνικό Ακαθάριστο Εθνικό Προϊόν (ΑΕΠ) μπορεί να θεωρηθεί ως το εισόδημα της χώρας για ένα έτος. Εδώ θα ήθελα να επιστήσω την προσοχή στον αναγνώστη ότι είναι άλλο πράγμα το ΑΕΠ μιας χώρας και άλλο πράγμα τα έσοδα του κράτους. Τα δεύτερα αποτελούν μικρό υποσύνολο του πρώτου και σαφώς εξαρτώνται από την πορεία της οικονομίας εν γένει. Το ΑΕΠ της Ελλάδας εξαρτάται σε ποσοστό 70% από την ιδιωτική κατανάλωση των νοικοκυριών, ποσοστό το οποίο δύναται να αγγίξει το 78% αν προστεθούν και οι κρατικές καταναλωτικές δαπάνες. Το εισόδημα αυτό προέρχεται σε ποσοστό 79% από τον τομέα των υπηρεσιών (ναυτιλία, μεταφορές, τουρισμός, λιανικό εμπόριο, αγορά ή μίσθωση ακινήτων, κλπ) με το υπόλοιπο 17% να προέρχεται από τη βιομηχανία και ένα 4% από τον αγροτικό τομέα. Ειδικότερα, ο τουρισμός συνεισφέρει το 20% του ΑΕΠ ενώ απασχολεί το 21% του εργατικού δυναμικού της χώρας. Οι άμεσες τουριστικές εισπράξεις ανέρχονται πέριξ των 18 δις ευρώ (χωρίς να υπολογίζονται τα έσοδα από την κρουαζιέρα) και χαρακτηρίζονται από έντονη εποχικότητα (το 56% των εισπράξεων πραγματοποιείται κατά τους καλοκαιρινούς μήνες).  Καμία άλλη παραγωγική δραστηριότητα της χώρας μας δεν έχει μεγαλύτερη συνεισφορά στο ΑΕΠ.

Οι υπηρεσίες και η εγχώρια κατανάλωση έχουν έναν κοινό παρονομαστή και αυτός είναι η προκυκλική φύση τους. Όταν μια οικονομική δραστηριότητα χαρακτηρίζεται ως προκυκλική τότε αυτή εμφανίζει έντονες αυξητικές τάσεις σε περιόδους οικονομικής ανάπτυξης και έντονες τάσεις συρρίκνωσης όταν η οικονομία είναι σε ύφεση. Αυτό το χαρακτηριστικό οδηγεί σε αυξημένη μεταβλητότητα του οικονομικού κύκλου με έντονα χαρακτηριστικά ανόδου και πτώσης. Έτσι λοιπόν ένα έντονο εξωγενές σοκ όπως αυτό που προκάλεσε ο κορωνοϊός σε μια οικονομία με τα χαρακτηριστικά που μόλις περιέγραψα παραπάνω είναι λογικό να οδηγήσει σε απότομη ύφεση. Προσθέστε σε όλα αυτά ότι η ελληνική οικονομία έχει επιπρόσθετα τα παρακάτω χαρακτηριστικά:

• Υψηλό ποσοστό παραοικονομίας (μαύρο χρήμα) ως ποσοστό επί του ΑΕΠ (περίπου 20%)

• Υψηλά επίπεδα διαφθοράς της οικονομίας  (60^η από 180 χώρες)

• Υψηλό επίπεδο αυτοαπασχολούμενων (~50% του εργατικού δυναμικού)

• Υψηλό επίπεδο γραφειοκρατικής δυσκαμψίας

• Χαμηλή απόδοση κρατικών δαπανών

• Ασθενέστατη ανάκαμψη από το προηγούμενο ισχυρό οικονομικό σοκ

• Πολύ υψηλά επίπεδα δημοσίου χρέους τα οποία δεν επιτρέπουν τον απαραίτητο δημοσιονομικό χώρο για κινήσεις άμβλυνσης της ύφεσης

• Μεγάλη εξάρτηση από εισαγώμενα προϊόντα και υστέρηση εξαγωγών έναντι εισαγωγών 

Η κοινά αποδεκτή πλέον Κεϋνσιανή προσέγγιση προς άμβλυνση των μεταπτώσεων του οικονομικού κύκλου αναφέρει ότι σε περιόδους οικονομικής άνθησης το κράτος αυξάνει τους φόρους του για να αποφύγει την υπερθέρμανση της οικονομίας και με τα έσοδα αυτά απομειώνει τα δάνεια του. Αντίθετα σε περιόδους οικονομικής ύφεσης το κράτος μειώνει τους φόρους και μέσω αυξημένου δανεισμού αυξάνει τις δαπάνες του στην οικονομία για να την αναθερμάνει. Η Ελλάδα είναι μια χώρα η οικονομία της οποία εξαρτάται σε πολύ μεγάλο βαθμό από υπηρεσίες και κατανάλωση, έχει χαμηλά επίπεδα δημοσιονομικών ελιγμών και εξουθενωμένη οικονομία από την προηγούμενη κρίση ενώ το εθνικό εισόδημα της εξαρτάται υπέρμετρα από έναν υψηλής μεταβλητότητας κλάδο, αυτόν του τουρισμού. Όπως στην αγροτική παραγωγή είναι επικίνδυνη η εξάρτηση από μονοκαλλιέργειες, έτσι και στην οικονομία είναι επικίνδυνο να εξαρτάται κανείς από έναν και μόνο κλάδο, ειδικά δε έναν κλάδο όπως ο τουριστικός ο οποίος είναι εξαιρετικά ευαίσθητος σε εξωγενείς παράγοντες.

Είναι πλέον φανερό ότι η παγκόσμια οικονομία οδηγείται εκ των γεγονότων προς μια αποπαγκοσμιοποίηση που όμοια της είχε να γνωρίσει ο πλανήτης από τη δεκαετία του 30΄ κατά την εποχή του οικονομικού προστατευτισμού. Η αποπαγκοσμιοποίηση αυτή είχε ήδη διαφανεί ως τάση κατά τη δεύτερη θητεία του Barack Obama και φυσικά ενισχύθηκε περαιτέρω επί θητείας Donald Trump. Η επιβολή δασμών σε παγκόσμιο επίπεδο και ο υποβόσκον εμπορικός πόλεμος ανάμεσα σε Η.Π.Α. και Κίνα είχαν ήδη ξεκινήσει τη διαδικασία σταδιακής αποσύνδεσης ανάμεσα στις παγκόσμιες οικονομίες. Το ισχυρό σοκ που προκάλεσε ο κορωνοϊός είναι βέβαιο ότι θα επιταχύνει αυτή τη διαδικασία. Η αποπαγκοσμιοποίηση ως διαδικασία θα πλήξει το διεθνές εμπόριο και θα προκαλέσει οικονομική ύφεση σε παγκόσμιο επίπεδο, οι συνέπειες της οποίας θα είναι πολύ πιο έντονες σε χώρες οι οποίες δεν διαθέτουν παραγωγική αυτάρκεια. Επιπρόσθετα, χώρες όπως η Ελλάδα οι οποίες εξαρτώνται σε μεγάλο βαθμό από υπηρεσίες όπως ο τουρισμός και η ναυτιλία και για όλους τους λόγους που αναφέρθηκαν νωρίτερα, θα υποστούν ακόμα βαρύτερες οικονομικές συνέπειες. Ο μαζικός τουρισμός ως καταναλωτική συνήθεια όπως τον γνωρίζουμε στις μέρες μας, είναι μια σχετικά πρόσφατη, μεταπολεμική κατάκτηση του ανεπτυγμένου κόσμου. Πιο πριν, η έννοια των διακοπών αφορούσε εξαιρετικά λίγους και προνομιούχους. Οι διακοπές από την εργασία, ως ψυχαγωγικό αγαθό δεν είναι είδος πρώτης προτεραιότητας και ως εκ τούτου, είναι από τις πρώτες δαπάνες που περικόπτονται σε περιόδους οικονομικής στενότητας. Επιπλέον, είναι ένα προϊόν το οποίο εξαρτάται από την ψυχολογία των καταναλωτών καθώς και από την αίσθηση ασφάλειας που αυτοί έχουν. Το ίδιο ισχύει για όλο τον τομέα υπηρεσιών γενικότερα (π.χ. εστίαση, αναψυχή, κλπ). Αντιλαμβανόμαστε λοιπόν ότι βραχυπρόθεσμα, συνήθειες του παρελθόντος όπως οι οικογενειακές διακοπές αεροπορικώς σε μια ξένη χώρα θα πάψουν να θεωρούνται δεδομένες.

Με βάση όλα τα παραπάνω δεδομένα, η προσέγγιση της χώρας μας μέχρι στιγμής υπήρξε η ορθή. Η Ελλάδα υπέδειξε υπεύθυνη στάση και διαφημίστηκε ως χώρα πρότυπο ως προς τη διαχείριση της κρίσης. Αυτό που χρειάζεται τώρα είναι να κεφαλαιοποιηθεί αυτή η θετική συγκυρία σε δύο άξονες: αφενός προκειμένου να συγκρατηθεί η ζημιά στον τουριστικό κλάδο και στον τομέα των υπηρεσιών όσο το δυνατόν περισσότερο για το τρέχον έτος και αφετέρου για να δοθούν τα μέγιστα δυνατά δημοσιονομικά και άλλα εργαλεία προς τη χώρα από πλευράς ΕΕ. Η κυβέρνηση θα πρέπει να ρίξει το βάρος της, στην κατά το δυνατόν μείωση εισφορών και φόρων επί της εργασίας καθώς και στην περαιτέρω στήριξη του διαθέσιμου εισοδήματος. Τώρα δεν είναι η ώρα για περιστολή των δαπανών του δημοσίου, ούτε ωφελούν σε κάτι φωνές οι οποίες ζητούν τη μείωση μισθών και δαπανών στον ευρύτερο δημόσιο τομέα. Η μείωση μισθών και καταναλωτικών δαπανών του δημοσίου θα οδηγήσει σε μείωση της κατανάλωσης και άρα σε μείωση των εσόδων σε έναν φαύλο κύκλο καθόδου. Η χώρα χρειάζεται ένα περιθώριο δύο με τριών χρόνων δημοσιονομικής διαστολής προκειμένου να επανέλθει η παγκόσμια οικονομία σε μια κάποια νέα ισορροπία. Η άφιξη σε αυτή τη νέα ισορροπία εξαρτάται από την ταχύτητα ανάπτυξης ενός εμβολίου ή φαρμακευτικής αγωγής, από τις επιπτώσεις ενός δεύτερου κύματος της πανδημίας καθώς και από τα πακέτα οικονομικής στήριξης που επεξεργάζονται εντός της ΕΕ. Ένα γενναίο οικονομικό πακέτο ενίσχυσης από την Ευρωπαϊκή Ένωση σε συνδυασμό με τα οικονομικά εργαλεία που μπορεί να παράσχει η ΕΚΤ καθώς και οι θετικές εξελίξεις στο πεδίο των φαρμακευτικών ερευνών θα αποτελέσουν ένα ισχυρό θετικό ψυχολογικό σοκ. Η Ελλάδα αυτή τη στιγμή χρειάζεται χρόνο, ψυχραιμία και υπομονή. Χρειάζεται εθνική ομοψυχία και υπευθυνότητα όπως αυτή που επιδείχθηκε κατά τη διάρκεια των μέτρων κοινωνικής απομόνωσης. Χρειάζονται πολιτικές στήριξης των ανέργων, μείωσης του φορολογικού βάρους και τόνωσης του διαθέσιμου εισοδήματος. Όλα αυτά μπορεί να φαντάζουν ως ευχολόγια σε σχέση με τις επερχόμενεες εξελίξεις και ως ένα βαθμό μπορεί και να είναι. Κρυστάλλινη σφαίρα δεν διαθέτει κανείς, ούτε φυσικά και εγώ. Η ουσία αυτού που προσπαθώ να πω είναι πως το πρόβλημα είναι εξαιρετικά σύνθετο και σοβαρό για να αντιμετωπιστεί με κραυγές, σπασμωδικές κινήσεις, τακτικούς ελιγμούς και συγκρούσεις υποσυνόλων.        

Το παρελθόν, το παρόν και το μέλλον μιας πανδημίας

Κυκλοφόρουν γενικότερα το τελευταίο διάστημα στα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης απόψεις οι οποίες συνοψίζονται περίπου ως εξής: "μα γιατί επιβάλλουμε τέτοια δρακόντεια μέτρα περιορισμού ως προφύλαξη από τον κορονοϊό, όταν για την απλή γρίπη που σκοτώνει χιλιάδες δεν κάνουμε τίποτα". Οι πιο ψαγμένοι μάλιστα αναφέρουν τα ξεσπάσματα γρίππης του 1957 - 1958 (Ασιατική Γρίπη) καθώς και του 1968 (Γρίπη του Hong - Kong) όπου υπήρξαν δεκάδες χιλιάδες νεκρών παγκοσμίως και δεν ελήφθη κανένα μέτρο. Η σύντομη απάντηση σε όλα τα παραπάνω είναι ότι συγκρίνουμε ανόμια πράγματα και άρα τα όποια συγκριτικά συμπεράσματα επιχειρηθεί να εξαχθούν θα είναι εξ' ορισμού εσφαλμένα. Και εξηγούμαι:

To αμερικανικό κέντρο για την αντιμετώπιση και την καταπολέμηση λοιμωδών ασθενιών (Centers for Disease Control and Prevention, CDC) χρησιμοποιεί έναν δείκτη που ονομάζει Pandemic Severity Index προκειμένου να χαρακτηρίσει ως προς τη σοβαρότητα εκδήλωσης πανδημικού φαινομένου ενάν ϊό ή μια λοιμώδη ασθένεια γενικότερα. Για την κατάταξη ενός ϊού σε αυτή την κλίμακα λαμβάνονται υπόψη διάφορα κρίτηρια, όπως για παράδειγμα η ευκολία μετάδοσης του ϊου, η σοβαρότητα των προκαλούμενων συμπτωμάτων, η θνησιμότητα του, η θνησιμότητα ανά κατηγορία πληθυσμού καθώς και η συμπεριφορά της μεταδοτικότητας σε σχέση με το περιβάλλον (υγρασία ατμόσφαιρας και θερμοκρασία). Η κλίμακα αυτή έχει πέντε επίπεδα: από την κατηγορία πέντε όπου κατατάσσονται οι πιο σοβαρές και επικίνδυνες πανδημίες έως την κατηγορία ένα που είναι οι λιγότερο ανώδυνες λοιμώδεις ασθένεις. Για να έχουμε υπόψη μας μια γρήγορη τάξη μεγέθους η εποχική γρίπη κατατάσεται στην κατηγορία 1 με θνησιμότητα πέριξ του 0,1% επί των ασθενών. Κατ' ανστοιχία, η περιβόητη Γριπη του 1918 (γνωστή και ως "Ισπανική Γρίπη") ανοίκει στην κατηγορία 5 με εκτιμώμενη θνησιμότητα ανάμεσα στο 3 και το 5% επί του τότε παγκόσμιου πληθυσμού. Προσοχή, δεν πρόκειται για θνησιμότητα επί των ασθενών, αλλά επί του τότε παγκόσμιου πληθυσμού. Ως προς την Ασιατική Γρίπη του 1957 - 1958 και τη Γρίπη του Hong - Kong του 1968 αυτές κατατάσσονται στην κατηγορία 2 της εν λόγω κλίμακας. 

Αλλά ας εξετάσουμε περεταίρω ορισμένα δεδομένα. Το 1918, ο παγκόσμιος πληθυσμός εκτιμάται ότι ήταν πέριξ του 1,8 δισεκατομμυρίου ανθρώπων. Το 1957 ήταν λίγο κάτω από τα τρία δις ενώ το 1968 ήταν λίγο πάνω από τα 3,5 δις. Σήμερα, ο παγκόσμιος πληθυσμός εκτιμάται ότι βρίσκεται πέριξ των οκτώ δισεκατομμυριών ψυχών. Προφανέστατα λοιπόν μιλάμε για πολύ υψηλότερες πυκνότητες πληθυσμού με δεδομένο ότι ο διαθέσιμος χώρος επί της γης δεν αυξήθηκε με κάποιον μαγικό τρόπο. Το 1918 ένα ταξίδι από την Ελλάδα στην Αμερική απαιτούσε 14 ημέρες υπό ευνοϊκές συνθήκες, σήμερα για την ανατολική ακτή των Η.Π.Α απαιτούνται 10 με 14 ώρες αναλόγως την πτήση. Το 1921, η αξία του παγκόσμιου εμπορίου υπολογίζεται περίπου στα 19,7 δις δολλάρια, το 2018 η αξία του παγκοσμίου εμπορίου υπολογίζεται στα 19,67 τρισεκατομμύρια δολλάρια. Όλα αυτά τα νούμερα τα παραθέτω γιατί θέλω να δείξω ότι είναι επικίνδυνο να εξάγονται βιαστικά συμπεράσματα συγκρίνοντας ανόμοιες καταστάσεις. Ο σημερινός παγκοσμιοποιημένος κόσμος εντός του οποίου διαβιούμε, δεν έχει καμία σχέση με το 1918, αλλά ούτε και με το 1957 ή το 1968. Ναι, η τεχνολογία την οποία διαθέτουμε σε όλους τους τομείς και ειδικότερα στον κλάδο της υγείας απέχει έτη φωτός από την εποχή της Ισπανικής Γρίπης του 1918, αλλά ταυτόχρονα θα πρέπει να αναγνωρίσουμε ότι ποτέ άλλοτε δεν έχει υπάρξει τέτοια συσσώρευση πληθυσμού επί της Γης. Ποτέ άλλοτε, οι οικονομίες της Γης δεν είχαν τέτοια σύνθετη αλληλεξάρτηση (complex interdependence) ανάμεσα τους. Ποτέ άλλοτε, δεν υπήρχε τέτοια ταχύτητα αλληλεπίδρασης ανάμεσα στους ανθρώπους επί της Γής. Ιστορικά, όλες οι παγκόσμιες πανδημίες ακολουθούν τους δρόμους του εμπορίου. Ποτέ άλλοτε στο παρελθόν δεν υπήρχε τέτοιας έκτασης και ταχύτητας εμπορική δραστηριότητα επί της Γης. 

Ο κορονοϊός είναι ένας ϊός ο οποίος εντάσσεται στην κατηγορία 5 της εν λόγω κλίμακας. Σύμφωνα με τις εκτιμήσεις του Παγκοσμίου Οργανισμού Υγείας, η θνησιμότητα του εκτιμάται πέριξ του 3% επί των νοσούντων. Αλλά όσο κυνικό και αν ακουστεί αυτό που θα πω, το πρόβλημα δεν είναι αυτό καθ' αυτό η θνησιμότητα ενός ϊού. Τα αρνητικά χαρακτηριστικά μιας πανδημίας συνοψίζονται στην ταχύτητα με την οποία σκοτώνει, στην βαρύτητα των συμπτώματων των νοσούντων καθώς και στις ηλικιακές ομάδες οι οποίες νοσούν. Ενάς ϊός με έντονα τα παραπάνω στοιχεία μπορεί να οδηγήσει σε δύο επικίνδυνα φαινόμενα: α) στην παράλυση του δημοσίου συστήματος υγείας και β) στην παράλυση της κοινωνίας λόγω φόβου. Η πανδημία του 1918 αποτελούσε τον φόβο και τον τρόμο της εποχής κυρίως γιατί κινήθηκε έξω από τα συνηθισμένα μοτίβα μιας τυπικής γρίπης. Αφενός σκότωνε με μεγάλη ταχύτητα, αφετέρου χτύπησε νεανικούς πληθυσμούς και τέλος, το δεύτερο και φονικότερο κύμα χτύπησε αρχές φθινοπώρου όταν η τυπική γρίπη χτυπάει τον χειμώνα. Ο κορονοϊός αποτελεί μεγάλο πρόβλημα για τις ανεπτυγμένες δυτικές οικονομίες διότι σε αυτές, σεβαστό μέρος του πληθυσμού τους είναι άνω των 65 ετών (22% για την Ελλάδα). Για την εποχική γρίπη υπάρχει ανεπτυγμένο εμβόλιο το οποίο ανά έτος προσαρμόζεται. Η εποχική γρίπη σπάνια προκαλεί τόσο απότομες αναπνευστικές επιπλοκές. Ο κορονοϊός προκαλεί βαριά πνευμονική ανεπάρκεια και πνευμονία χωρίς να μπορούν οι επιστήμονες να εντωπίσουν επακριβώς την αιτιώδη σχέση. Εικάζεται, ότι οι άνθρωποι με υποκείμενα νοσήματα, με αδύναμο ανοσοποιητικό σύστημα ή/και αναπνευστικά προβλήματα (άσθμα, χρόνιο κάπνισμα, κλπ) αντιμετωπίζουν σοβαρότερα προβλήματα, αλλά δείτε προσεκτικά την πρώτη λέξη της πρότασης μου: "εικάζεται" είναι η λέξη κλειδί.  

Για την αντιμετώπιση της πανδημίας που βιώνουμε, για όλα τα χαρακτηριστικά του σήμερα τα οποία ανέλυσα παραπάνω, η μόνη ορθή αντιμετώπιση είναι αυτή της κοινωνικής απομώνοσης. Είναι η σχολαστική τήρηση των μέτρων υγιείνης και η πιστή τήρηση των οδηγιών των κρατικών αρχών. Έχει γίνει μια τεράστια προσπάθεια, με ανυπολόγιστο κόστος τόσο σε ανθρώπινες ζωές όσο και σε χρήμα, προκειμένου να τιθασευτεί η παρούσα πανδημία, είναι κρίμα να αχρηστευτεί όλη αυτή η προσπάθεια λόγω χαλάρωσης. Είναι απολύτως κατανοητό ότι υπάρχει κόπωση του πληθυσμού από τα μέτρα καθώς και έντονο οικονομικό πρόβλημα για μεγάλη μερίδα του πληθυσμού. Είναι όμως προτιμότερο να ξαναφτιάξουμε την οικονομία μας υγίεις παρά να καταρρεύσει το δημόσιο σύστημα υγείας υπό ροές βαριά ασθενών συνανθρώπων μας. Και ας μην σκεφτόμαστε μόνο τους νοσούντες από τον κορονοϊό: ένα σύστημα υγείας στα όρια του σημαίνει ότι ακόμα και ένα απλό περιστατικό ρουτίνας όπως για παράδειγμα ένα ορθοπεδικό περιστατικό (κάταγμα ενός οστού) μπορεί να καταλήξει να είναι μια μικρή οδύσσεια για έναν ασθενή υπό αυτές τις συνθήκες. 

Στον τίτλο του παρόντος κειμένου έγραψα και τη λέξη "μέλλον". Θα προσπαθήσω, αν και γενικά δεν μου αρέσει, να σκιαγραφήσω ένα όσο το δυνατόν ρεαλιστικό σενάριο για το μεσοπρόθεσμο μέλλον. Το σενάριο που όλοι θα θέλαμε να επικρατήσει ως προς την εξέλιξη της πανδημίας προβλέπει την επιβεβαίωση ότι ο κορονοϊός εξασθενεί σε συνθήκες υψηλής θερμοκρασίας και υγρασίας. Επιστημονικές μελέτες που έχουν δει το φως της δημοσιότητας αναφέρουν ότι η μεταδοτικότητα του ϊού πιθανώς να πέφτει αισθητά όταν η θερμοκρασία κυμαίνεται στους 28 βαθμούς κελσίου και η υγρασία στην ατμόσφαιρα βρίσκεται περίπου στο 75%. Επομένως η άνοιξη στην Ελλάδα εξελίσσεται κατά τα συνιθησμένα και γρήγορα, από τις αρχές Μαϊού και μετά, η κυβέρνηση αρχίζει την αργή διαδικασία απόσυρσης των μέτρων. Η τουριστική περιόδος θεωρείται σε μεγάλο βαθμό χαμένη και αναμένεται να περάσει σεβαστό χρονικό διάστημα πριν οι καταναλωτές αποβάλλουν το φόβο τους για μετακινήσεις και συναθροίσεις. Η ύφεση στην οικονομία αναμένεται να αγγίξει τουλάχιστον το 5% ενώ η ανεργεία εκτιμάται ότι θα ξεπεράσει το 20%. Το θετικό σενάριο αναφέρει είτε ότι ο ϊός δεν ξανακάνει την επανεμφάνιση του, είτε ότι εμφανίζεται κανονικά τον χειμώνα και έως τότε έχει αναπτυχθεί συνδυασμός φαρμάκων και εβολίου για την αντιμετωπίση του. Τα θετικά αυτά νέα σε συνδυασμό με τα δημοσιονομικά εργαλεία των μεγάλων οικονομικών μπλόκ οδηγούν στην λεγόμενη αντίδραση του ελαττηρίου και έτσι το 2021 τα δεινά του 2020 αποτελούν μακρινή ανάμνηση. 

Το μεσαίο σενάριο λέει ότι υπό το βάρος της κόπωσης τα μέτρα κοινωνικής απομώνοσης αποσύρονται πρώιμα με αποτέλεσμα η παρουσία του ϊού να εξακολουθεί να υφίσταται, αδυνατισμένη μεν, ακόμα και εν μέσω θέρους. Η παρουσία του ϊού (lingering presence) οδηγεί σε αυξημένη αβεβαιότητα και φόβο των καταναλώτων οι οποίοι δυσκολεύονται να επιστρέψουν στις προηγούμενες καταναλωτικές τους συνήθειες. Η αλλαγή αυτή οδηγεί σε αλυσιδωτές πτωχεύσεις αεροπορικών εταιρειών, τουριστικών επιχειρήσεων και του τριτογενούς τομέα υπηρεσιών γενικότερα τις επιτπώσεις των οποίων, ειδικά η Ευρωπαϊκή Ένωση, αδυνατεί εν μέσω διχαστικού κλίματος Βόρρα - Νότου να αντιμετωπίσει. Η ύφεση στην Ελλάδα ξεπερνάει το 7% και η ανεργεία το 22%. Η παγκόσμια οικονομία πέφτει σε αυτοεκπλιρούμενο υφεσιακό σπιράλ το οποίο ομοιάζει την παγκόσμια οικονομική κρίση του 1929. Το εμβόλιο ή/και η φαρμακευτική αγωγή δεν είναι έτοιμη για τον χειμώνα του 20 - 21 και επιβάλλονται εκ νέου περιοριστικά μέτρα, αν και όχι της ίδιας κλίμακας. 

Το ζοφερό σενάριο λέει ότι το πρώτο κύμα του ϊού υποχωρεί προς ώρας περί τα τέλη Μαΐου, αποδεικνύεται όμως ανθεκτικό στη ζέστη και την υγρασία. Στις αρχές του φθινοπώρου μεταλάσσεται και επανέρχεται δριμύτερο με πολύ χειρότερα χαρακτηριστικά του πρώτου. Επιβάλλονται αυστηρά μέτρα κοινωνικής απομόνωσης προκειμένου να αντιμετωπιστεί το νέο κύμα τα οποία οδηγούν με μαθηματική ακρίβεια σε ύφεση άνευ προηγουμένου της παγκόσμιας οικονομίας. Η επιβολή τέτοιων μέτρων για δεύτερη φορά εντός του έτους αυξάνει το άγχος και τον φόβο του πληθυσμού ενώ διαταράσσει βασικές εφοδιαστικές αλυσίδες. Η άφιξη ενός εμβολίου κάποια στιγμή το 2021 έρχεται να δώσει τη λήξη του συναγερμού και η παγκόσμια κοινότητα προσπαθεί να βρει τον τρόπο μέσω του οποίου θα ανατάξει την παγκόσμια οικονομία. 

Αυτό που πρέπει όλοι να συνειδητοποιήσουμε είναι ότι στις μέρες μας, ο βαθμός μόχλευσης της παγκόσμιας οικονομίας ή αν θέλετε, ο βαθμός σύνθετης αλληλεξάρτησης ανάμεσα στις οικονομίες είναι τέτοιος που ακόμα και ένας μικρός τριγμός προκαλεί ωστικά κύματα παγκόσμιου βελινεκούς. Η πυκνότητα του πληθυσμού είναι πλέον τέτοια, που η εξάπλωση μιας πανδημίας που άλλοτε θα έπερνε χρόνια για να πραγματοποιηθεί, τώρα εξελίσσεται σε μόλις μερικούς μήνες. Ας κάνουμε λοιπόν λίγη υπομονή ακόμα και ας κάνουμε ότι περνάει προσωπικά από το χέρι μας προκειμένου να επικρατήσει το θετικό σενάριο. Το οφείλουμε, αν μη τι άλλο σε όλους τους γιατρούς, νοσηλευτές και ερευνητές παγκοσμίως που μάχονται καθημερινά στις πρώτες γραμμές, αυτόν τον αόρατο εχθρό.