Realpolitik

«Οι ισχυροί θα πάρουν αυτά που μπορούν και οι αδύναμοι θα υποφέρουν αυτά που πρέπει», Θουκυδίδης, Διάλογοι Αθηναίων Μηλίων

Υπάρχουν σε γενικές γραμμές τρεις τρόποι σκέψης και αντιμετώπισης των πραγμάτων. Υπάρχει ο ρεαλισμός, ο ιδεαλισμός και ο επαναστατισμός (revolutionism). Δεν είναι απαραίτητο κανείς να ανήκει αποκλειστικά σε μια κατηγοριοποίηση σκέψης, αλλά μπορεί να αλληλοεπιδρά με το περιβάλλον του με ένα μείγμα των παραπάνω.

Γενικά, ο ρεαλισμός αναζητεί ψυχρά την αιτία των πραγμάτων και τις συνθήκες που περιβάλλουν ένα πρόβλημα. Δέχεται ότι η φύση των ανθρώπων και κατ’ επέκταση των κρατών είναι άπληστη χωρίς αυτό να κρίνεται με όρους ηθικής ως καλό ή κακό. Τα κράτη και οι άνθρωποι είναι άπληστα γιατί πρέπει να επιβιώσουν. Επομένως, πρώτο λόγο έχει η ισχύς ως προς τον καθορισμό της πολιτικής, είτε αυτή είναι ατομική είτε κρατική.

Ο ιδεαλισμός πιστεύει στη βελτίωση της φύσης των ανθρώπων. Οι άνθρωποι είναι νοήμονα όντα και μέσα από την εκπαιδευτική διαδικασία μπορούν να αποβάλλουν την έμφυτη απληστία τους. Μέσα από ένα πλέγμα ηθικών κανόνων οι κοινωνίες μπορούν να γίνουν ενάρετες. Όσο περισσότερο αυτό το πλέγμα εξαπλώνεται τόσο τα κράτη θα απορρίπτουν αντικοινωνικές συμπεριφορές όπως για παράδειγμα ο πόλεμος. Η θεωρία της δημοκρατικής ειρήνης, δηλαδή ότι μέσω της εξάπλωσης της δημοκρατίας μπορεί να εξαλειφθεί το πολεμικό φαινόμενο, είναι ένα παράδειγμα ιδεαλισμού.

Η επαναστατική θεώρηση πιστεύει στην καλυτέρευση της ανθρώπινης μοίρας μέσω της επιβολής. Δηλαδή, εγώ θεωρώ ότι η άποψη μου είναι η ορθή και θα σου την επιβάλλω με οποιοδήποτε τρόπο (ο σκοπός αγιάζει τα μέσα) για το δικό σου καλό. Δε με απασχολεί ο αντίλογος σου διότι εγώ θεωρώ ότι αυτό που πρεσβεύω είναι το βέλτιστο. Στην κατηγορία αυτή ανήκουν ο Εμμάνουελ Καντ με τη θεωρία της «μόνιμης ειρήνης» (perpetual peace) καθώς και ο Λενινισμός. Άλλες μορφές επαναστατικής θεώρησης αποτελούν η «αυτοκρατορική ειρήνη» (Pax Romana, Pax Americana), δηλαδή η επικράτηση παγκόσμιας ειρήνης μέσω ενός παγκόσμιου ηγεμόνα, αλλά και ο Μανιχαϊσμός (αν δεν είσαι μαζί μου είσαι εναντίον μου).

Το δυστύχημα του να είναι κανείς ρεαλιστής έχει να κάνει με το επονομαζόμενο «σύνδρομο της Κασσάνδρας». Ο ρεαλιστής συνήθως διαβλέπει με ακρίβεια τις συνθήκες που τον περιβάλλουν και λαμβάνει μια απόφαση σταθμίζοντας το ρίσκο και τα πιθανά οφέλη αυτής. Για να λάβει κανείς μια κατά το δυνατόν βέλτιστη απόφαση είναι χρήσιμο να γνωρίζει την τροπή των πραγμάτων στο παρελθόν μέσα από ένα κατά το δυνατόν αντικειμενικό πρίσμα. Ο ρεαλιστής δεν είναι μάντης αλλά ακριβώς επειδή σταθμίζει με σχετική σαφήνεια τους κινδύνους καταλήγει σε συμπεράσματα τα οποία δεν είναι αρεστά στους υπόλοιπους.

Δυστυχώς στη χώρα μας η ρεαλιστική σκέψη βρίσκεται σε πολύ μεγάλο έλλειμμα. Η χαμηλή διαλεκτική ικανότητα ενός απαίδευτου πληθυσμού τον αφήνει έρμαιο στις σειρήνες της δημαγωγίας, του λαϊκισμού, των θεωριών συνομωσίας, της μοιρολατρίας και της αναζήτησης παρηγοριάς σε μεγαλεία, πραγματικά ή φανταστικά, του παρελθόντος.

Στις σχέσεις μεταξύ κρατών δεν υπάρχει καλό ή κακό, δεν υπάρχει η έννοια της διαπροσωπικής ηθικής. Τα κράτη, όπως έδειξε και το πολύ πρόσφατο παράδειγμα της Κριμαίας, έχουν συμφέροντα και λαμβάνουν τις αποφάσεις τους ζυγίζοντας τα πιθανά κέρδη και τις ζημίες τους. Όταν η χάραξη πολιτικής βασίζεται σε προπαγάνδα, ευχολόγια και φανταστικά δεδομένα, το αποτέλεσμα συνήθως είναι καταστροφικό. Η ιστορία βρίθει παραδειγμάτων πολιτισμών και κρατών που εξαφανίστηκαν από το χάρτη ακριβώς γιατί δε θέλησαν να αντιμετωπίσουν την πραγματικότητα.

Υπό αυτό το πρίσμα, δε θα πρέπει να αντιμετωπίσουμε τη σοβούσα κρίση ως ένα ηθικοπλαστικό παραμύθι όπου η «κακή» Γερμανία θέλει να καταστρέψει την πτωχή, πλην τίμια Ελλάδα. Η Ελλάδα δε βρίσκεται για πρώτη φορά στη πρόσφατη ιστορία της σε καθεστώς χρεοκοπίας. Η αλήθεια είναι ότι βρισκόμαστε για πέμπτη φορά σε 194 χρόνια ιστορίας σε αυτή την κατάσταση. Λάθη τα οποία είναι επαναλαμβανόμενα παύουν να αποτελούν συμπτώσεις. Ναι, από τη σκοπιά της οικονομικής θεωρίας το Ελληνικό χρέος είναι μη εξυπηρετούμενο και η αναχρηματοδότηση του με το παρόν μοντέλο είναι αδιέξοδη. Το θέμα όμως είναι ότι αυτό δε φαίνεται να ενδιαφέρει του δανειστές μας. Η Ελλάδα βρίσκεται εντός ορισμένων ευρωατλαντικών δομών όπως η Ευρωπαϊκή Ένωση και το ΝΑΤΟ. Είναι αφελές να πιστεύει κανείς ότι στις δομές αυτές τα κράτη συμμετέχουν ισότιμα. Η Ευρωπαϊκή Ένωση είναι ένας συνεταιρισμός κρατών όπου τα κράτη προσπαθούν να συγκεράσουν τα συμφέροντα τους υπό τους κανόνες που θέτουν οι μεγάλες δυνάμεις. Είναι χρήσιμο επομένως, όταν ανήκεις σε ένα τέτοιο πλαίσιο να γνωρίζεις τους κανόνες του παιχνιδιού. Επίσης, είναι εξαιρετικά δόκιμο να λαμβάνεις όλα εκείνα τα μέτρα που απαιτούνται για να αυξήσεις τη δική σου ισχύ ούτως ώστε να μη βρίσκεσαι στο έλεος άλλων.

Δε θα πρέπει επομένως να μας ξενίζει η αντίδραση της Γερμανίας στις, από οικονομικής άποψης, ορθές προτάσεις της σημερινής ηγεσίας του υπουργείου οικονομικών. Η πολιτική της Γερμανίας δεν έχει να κάνει με την ορθότητα η μη της ακολουθούμενης οικονομικής πολιτικής αλλά με το ποιος έχει το πάνω χέρι στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Κοινώς είναι ένα παίγνιο ισχύος και τίποτα παραπάνω. Η Γερμανία είναι διατεθειμένη, εάν χρειαστεί, να τραβήξει το σχοινί στα άκρα προκειμένου να επιβάλει την κυριαρχία της. Όπως έχω ξαναπεί, το ευρώ δεν είναι τίποτα άλλο από ένα θεσμικό εργαλείο ηγεμονίας για τη Γερμανία. Όταν λοιπόν παραχωρείς οικειοθελώς εθνική κυριαρχία (νομισματική πολιτική) θα πρέπει να φροντίσεις να αναπτύξεις άλλες μορφές ισχύος προκειμένου να ισορροπήσεις.

Διαχρονικά, από ιδρύσεως νεοελληνικού κράτους, απουσιάζει η μεσομακροπρόθεσμη στρατηγική χάραξη. Το καράβι αφήνεται να παρασύρεται εκεί που το πάνε τα κύματα. Στιγμιαίες αναλαμπές μας ωθούν μπροστά για να έρθει μετά η καταστροφή και το χάος. Κοιτάμε πάντα το σήμερα και εφόσον μπορούμε να μεταθέσουμε κάτι για το μέλλον το κάνουμε. Δρούμε πάντα πυροσβεστικά και όχι αποτρεπτικά. Έτσι φτάσαμε εδώ που φτάσαμε, με τις απαιτήσεις των δανειστών μας να αποτελούν πέτρα στο λαιμό μας. Ανήθικο δεν είναι αυτό που πράττουν οι δανειστές μας. Ανήθικο είναι αυτό που έπραξαν διαχρονικά οι ηγεσίες μας εκθέτοντας εμάς σε όλους αυτούς τους κινδύνους.

Στο δια ταύτα, εκτιμώ ότι η ελληνική κυβέρνηση προσπαθεί να τετραγωνίσει τον κύκλο αυτή τη στιγμή. Από τη μια υπάρχει η ετερόκλητη συμμαχία εθνικό-λαϊκιστών και αμετανόητων λενινιστών και από την άλλη η Ευρωπαϊκή πραγματικότητα. Θεωρώ δεδομένο ότι η Γερμανία θα επιμείνει μέχρι τέλους, ακόμα και με κίνδυνο να συμβεί κάποιο ατύχημα, για λόγους παραδειγματισμού. Τρία σενάρια υπάρχουν κατά τη γνώμη μου: να περάσει η πρόταση μετασχηματισμού του χρέους ως έχει, να υπάρξει κάποιας μορφής νέο μνημόνιο και τέλος, να υπάρξει οριστική χρεοκοπία και αποβολή της Ελλάδας από την Ευρωζώνη. Το πρώτο ενδεχόμενο νομίζω ότι έχει ήδη απομακρυνθεί και θα έπρεπε να είναι αφελής κάποιος για να πιστεύει ότι οι άλλες χώρες θα δέχονταν τις προτάσεις μας ως έχει. Θέλω να ελπίζω ότι το ενδεχόμενο αποβολής μας από το ευρώ δε θα πραγματοποιηθεί αν και πλέον οι πιθανότητα ενός τυχαίου ατυχήματος δεν είναι αμελητέα. Θυμίζω ότι και η χρεοκοπία της Lehman Brothers ως ένα ατύχημα συνέβη. Απομένει άρα το σενάριο της νέας μορφής του μνημονίου. Αν και δε μου αρέσουν οι προβλέψεις, πιστεύω ότι αυτή τη φορά θα οδηγηθούμε στο παρά ένα εσωτερικού πιστωτικού γεγονότος, ενδεχομένως και σε κάποια τραπεζική ανωμαλία κατά το προηγούμενο της Κύπρου, πριν υπάρξει συμφωνία με τους πιστωτές μας. Το χθεσινό κλείσιμο της στρόφιγγας της ΕΚΤ πολύ νωρίτερα από τα προβλεπόμενα, δε προοιωνίζει τίποτα το θετικό. Και ναι μεν ο υπουργός οικονομικών και ο αντιπρόεδρος της κυβέρνησης διαθέτουν επαρκή επαφή με την πραγματικότητα ούτως ώστε να καταλήξουν σε οποιαδήποτε μορφή συμφωνίας τους προταθεί (θα μας δοθεί και ένα επικοινωνιακό περιτύλιγμα για να μην υπάρξει πλήρης καταρράκωση του κύρους της χώρας), δεν είμαι καθόλου σίγουρος ότι οι υπόλοιποι διαθέτουν αντίστοιχες ικανότητες. Δεν θα πρέπει να ξεχνάμε ότι πλέον το ελληνικό χρέος έχει σε μεγάλο βαθμό αποστειρωθεί: μεγάλο μέρος του αποτελεί διακρατικό χρέος και δε βρίσκεται στα χέρια ιδιωτών ώστε να προκαλέσει αλυσιδωτές αντιδράσεις στις αγορές. Φυσικά, ουδείς μπορεί να μαντέψει τους μετασεισμούς μιας ελληνικής εξόδου από το ευρώ, το θέμα όμως είναι (και αυτό είναι το ανησυχητικό) ότι οι λήπτες των αποφάσεων πιστεύουν ότι είναι διαχειρίσιμο.

Καταλήγω λοιπόν στο συμπέρασμα ότι η ελληνική περίπτωση θα χρησιμοποιηθεί για παραδειγματισμό προκειμένου να αποφευχθούν άλλες ανταρσίες στο μέλλον. Η γερμανική στάση θα είναι σκληρή διότι αυτό που διακυβεύεται είναι η ηγεμονία στην Ευρώπη. Το αν θα χάσουν οι ίδιοι μερικές δεκάδες δισεκατομμύρια ελληνικού χρέους ουδόλως τους απασχολεί. Εάν τα πράγματα φθάσουν στα άκρα και δεν υπάρξει κάποιας μορφής δήλωση μετάνοιάς της ελληνικής κυβέρνησης, το ενδεχόμενο άτακτης χρεοκοπίας μας δεν θα πρέπει να αποκλεισθεί. Ήδη, αποκλείοντας τις τράπεζες μας από τη φυσιολογική αναχρηματοδότηση τους μέσω ΕΚΤ, δημιουργείται μεγάλη πίεση στο τραπεζικό μας σύστημα. Εάν αποκοπούν οι τράπεζες μας και από τον έκτακτο μηχανισμό χρηματοδότησης (ELA) τότε, πολύ σύντομα οι τράπεζες θα ξεμείνουν από πραγματικό έντυπο χρήμα. Αυτό με τη σειρά του θα οδηγήσει σε φαινόμενα Κύπρου, δηλαδή κλειστές τράπεζες, όρια αναλήψεων, περιορισμούς στην κίνηση κεφαλαίων κλπ. Εάν δεν υπάρξει συμφωνία ούτε τότε, το επόμενο βήμα είναι η έξοδος και η τύπωση εθνικού νομίσματος με ότι αυτό συνεπάγεται. Ελπίζω να επικρατήσουν οι ψυχραιμότερες φωνές και να υπάρξει η απαραίτητη ευελιξία που απαιτούν οι περιστάσεις. Η οχύρωση πίσω από ανυποχώρητους μαξιμαλισμούς μόνο ζημιά μπορεί να προκαλέσει.