The sick man of Europe?

 Με ιδιαίτερη ανησυχία παρακολουθούμε όλοι τις καταιγιστικές εξελίξεις στη γειτονική μας Τουρκία. Θα ήθελα να τονίσω και πάλι με έμφαση τη λέξη «ανησυχία» διότι για εμάς ως Έλληνες, τα γεγονότα που διαδραματίζονται στη γείτονα χώρα μπορούν να παραλληλιστούν με αυτά που βιώνουν οι κάτοικοι ενός χωριού που ζει στις παρυφές ενός ηφαιστείου το οποίο ξαφνικά εμφανίζει καπνούς στην κορυφή του.

Τις τελευταίες ημέρες αναπτύχθηκε μια έντονη φιλολογία σχετικά με το πώς πραγματοποιήθηκε το πραξικόπημα και υπό ποιες συνθήκες. Ο διαφαινόμενος ερασιτεχνισμός στην εκτέλεση του μας κάνει να πιστεύουμε ότι είτε πρόκειται για μια κίνηση – δόλωμα από πλευράς του Ερντογάν (false flag operation), είτε πρόκειται για ένα πραξικόπημα το οποίο σχεδιαζόταν για αργότερα και επισπεύστηκε διότι είχε ήδη διαρρεύσει. Σε κάθε περίπτωση αυτό πλέον ελάχιστα ενδιαφέρει. Δε θα πρέπει εδώ να παραγνωρίζουμε ότι, εάν πρόκειται για κίνηση – δόλωμα από πλευράς Ερντογάν, κάτι τέτοιο δεν είναι πρωτοφανέρωτο στην ανθρώπινη ιστορία. Τέτοιες πρακτικές είχε χρησιμοποιήσει με μεγάλη επιτυχία ο Αδόλφος Χίτλερ, τόσο με τον εμπρησμό του Reichstag[1] όσο και κατά την επονομαζόμενη «νύχτα των μεγάλων μαχαιριών»[2], προκειμένου να επιβάλλει την απολυταρχική ατζέντα του και να ξεπαστρέψει τους εχθρούς του. Το πραγματικό ερώτημα που πρέπει να τίθεται σε τέτοιες καταστάσεις είναι αυτό που εύγλωττα διατύπωναν οι Λατίνοι με δύο λέξεις: “Cui Bono?”, δηλαδή, σε ποιόν τα οφέλη;

Τα οφέλη στην προκειμένη περίπτωση φαίνεται να τα δρέπει ο Ερντογάν ο οποίος με κινηματογραφική ταχύτητα προχωράει σε μια μεθοδική εκκαθάριση της Τουρκικής κρατικής μηχανής που παρόμοια της είχε πραγματοποιήσει μόνο ο Στάλιν κατά τη διάρκεια της «μεγάλης εκκαθάρισης» (1936 – 1938)[3]. Η φυλάκιση και ο εξευτελισμός χιλιάδων ανώτατων στρατιωτικών, η απόλυση δικαστών και ακαδημαϊκών, η λογοκρισία στο διαδίκτυο και η απαγόρευση εξόδου από τη χώρα, δείχνουν μια πολύ καλά σχεδιασμένη και μελετημένη αντίδραση. Φαίνεται ως το καθεστώς να προετοιμαζόταν εδώ και καιρό για κάτι τέτοιο και το ψευδό – πραξικόπημα να ήταν η κατάλληλη αφορμή που ζητούσαν.

Η κατάσταση στη γειτονική χώρα είναι εξαιρετικά περίπλοκη και δύναται να αποτελέσει πηγή εξαιρετικών κινδύνων για την Ελλάδα. Καταρχήν είναι ιστορικά γνωστό ότι αυταρχικά καθεστώτα επιχειρούν εξαγωγή των προβλημάτων τους όταν αυτά αντιμετωπίζουν δυσκολίες. Η Τουρκία στο άμεσο μέλλον έχει να αντιμετωπίσει μια πλειάδα προκλήσεων, ξεκινώντας από τον Συριακό εμφύλιο ο οποίος έχει άμεση συσχέτιση με το Κουρδικό πρόβλημα. Ο Ερντογάν, παρά τις πρόσφατες κινήσεις κατευνασμού, έχει κατορθώσει να διαρρήξει τις σχέσεις της χώρας του με τις Η.Π.Α., το Ισραήλ και τη Ρωσία, ακολουθώντας μια νέο-Οθωμανική πολιτική επεκτατισμού. Η πρόσφατη αναταραχή με το «παραλίγο» πραξικόπημα δημιουργεί κλίμα αστάθειας και αβεβαιότητας, διώχνοντας ξένες επενδύσεις και τουρίστες ενώ δημιουργούνται έντονες υποτιμητικές πιέσεις στην τουρκική λίρα. Καθώς τα προβλήματα αυτά θα αρχίσουν να κάνουν ολοένα και πιο αισθητή την παρουσία τους, το καθεστώς Ερντογάν ίσως επιχειρήσει μια φυγή μέσω κάποιου θερμού επεισοδίου τύπου Ιμίων. Βέβαια, η εκκαθάριση του στρατεύματος καθώς και η δημόσια διαπόμπευση ανώτατων στρατιωτικών δημιουργεί ερωτηματικά ως προς την αποτελεσματικότητα των τουρκικών ενόπλων δυνάμεων. Όμως για ένα θερμό επεισόδιο μικρής κλίμακας δεν απαιτείται μεγάλη κινητοποίηση.

Ένα πολύ πιο επικίνδυνο όπλο στα χέρια του Ερντογάν αποτελούν οι μεταναστευτικές ροές. Η συμφωνία Ε.Ε. – Τουρκίας ποτέ δεν είχε ιδιαίτερα υψηλές πιθανότητες επιτυχίας. Εάν με πρόσχημα την επαναφορά της θανατικής ποινής στην Τουρκία η συμφωνία καταρρεύσει, τότε τίποτα δεν εμποδίζει την Τουρκία να πλημμυρίσει τη χώρα μας με δεκάδες χιλιάδες μετανάστες. Η Ελλάδα, ήδη αντιμετωπίζει μεγάλο πρόβλημα με τους υπάρχοντες μετανάστες εξαιτίας και δικής της αβελτηρίας και λαθών. Οι τουριστικές ροές προς ορισμένα νησιά (π.χ. Μυτιλήνη) έχουν εξασθενίσει σημαντικά παρότι φέτος θα μπορούσε να είναι μια χρυσή ευκαιρία να εκμεταλλευτούμε τα προβλήματα της Τουρκίας και της Αιγύπτου. Η εικόνα αποσύνθεσης και ανομίας που παρουσίασε η χώρα, με κλειστούς σιδηρόδρομούς, μετανάστες περιφερόμενους από εγκαταλελειμμένα εργοστάσια σε λιμάνια και από λιμάνια σε «κλειστές δομές», μόνο καλό δεν έκανε στην εικόνα της χώρας. Και όλα αυτά συνέβησαν με έναν, θεωρητικά, ελεγχόμενο αριθμό μεταναστών. Στην Τουρκία αυτή τη στιγμή, εικάζεται ότι διαβιούν περί τα δυόμιση εκατομμύρια Σύριων προσφύγων. Δεν απαιτεί κάποιο ιδιαίτερο άλμα φαντασίας για να βρεθούν μερικές δεκάδες χιλιάδες εξ’ αυτών στη χώρα μας, ειδικά εάν αυτό αποτελεί επίσημη τουρκική πολιτική.

Τέλος, το χειρότερο δυνατό σενάριο θα μπορούσε να ήταν μια διολίσθηση της Τουρκίας προς εμφύλιές συγκρούσεις, με έξαρση του Κουρδικού προβλήματος ή μέσω κάποιου νέου πραξικοπήματος. Η Μέση Ανατολή γενικότερα, διέρχεται μιας έντονης αναταραχής εξ’ αιτίας της ευρύτερης τεκτονικής σύγκρουσης μεταξύ σουνιτών και σιιτών. Ήδη το Ιράκ και η Συρία αποτελούν “failed states”, δηλαδή κρατικές οντότητες μόνο κατ’ όνομα. Η Αίγυπτος αντιμετωπίζει τα δικά της προβλήματα, το Παλαιστινιακό είναι πάντα παρόν, ενώ Σαουδική Αραβία και Ιράν βρίσκονται σε θανάσιμο ανταγωνισμό μεταξύ τους. Εάν σε αυτό το μείγμα προστεθεί μια Τουρκία εκτός ελέγχου, τότε τα πράγματα λαμβάνουν επικίνδυνη τροπή για τη χώρα μας.

Ο Ερντογάν, ο οποίος δείχνει ολοένα και πιο συχνά δείγματα δημιουργίας προσωποκεντρικού καθεστώτος, ήδη εκμεταλλεύτηκε το συμβάν για τη μεθοδική και ταχύτατη εκκαθάριση των όποιων εν δυνάμει αντίρροπων δυνάμεων στο εσωτερικό. Τίποτα δεν τον εμποδίζει να επικαλεσθεί το πραξικόπημα ή άλλα συναφή γεγονότα, όπως για παράδειγμα αυτό της αυτομόλησης των οκτώ Τούρκων αξιωματικών στη χώρα μας, για να επικαλεσθεί «εμπλοκή ξένων δυνάμεων» στο εσωτερικό της Τουρκίας και να δημιουργεί συνθήκες έντασης κατά το δοκούν. Είναι δε ιδιαίτερα ανησυχητική η άνοδος του ισλαμικού φονταμενταλισμού και η χρήση αυτού από τον Ερντογάν για τις δικές του μεθοδεύσεις.

Είναι επομένως κατανοητό ότι το γειτνιάζον περιβάλλον ασφαλείας της Ελλάδας γίνεται ολοένα και πιο επικίνδυνο. Η χώρα διαθέτει το πλεονέκτημα να είναι μέλος ευρώ-ατλαντικών δομών οι οποίες όμως, όπως κατέδειξαν οι τελευταίες εξελίξεις στο μεταναστατευτικό, εν μέρει μόνο διασφαλίζουν την ασφάλεια της χώρας. Η ιστορία έχει αποδείξει ότι οι πολιτικές κατευνασμού ποτέ δε σταματούν μια αντίπαλη δύναμη αποφασισμένη να κάνει χρήση ισχύος ειδικά αν το ισοζύγιο ισχύος είναι υπέρ της. Η Ελλάδα επένδυσε τα πάντα στην ενταξιακή προοπτική της Τουρκίας και μέσω αυτής στην επίλυση των διμερών προβλημάτων. Αποδεικνύεται όμως οδυνηρώς, πόσο λανθασμένη ήταν αυτή η πρακτική. Η χώρα μας χρησιμοποιήθηκε από τις μεγάλες ευρωπαϊκές δυνάμεις ως ο αποδιοπομπαίος τράγος όταν η Ελλάδα πρόβαλε αντιρρήσεις ως προς την Τουρκία και κατόπιν, όταν επί Σημίτη συναινέσαμε στην ενταξιακή προοπτική, αποδείχτηκε στην πράξη ότι ουδεμία χώρα δεν ήθελε να δείξει αλληλεγγύη επί των εθνικών μας θεμάτων. Φυσικά, μια τέτοια εξέλιξη θα έπρεπε να αποτελεί αυτονόητη αλήθεια, αφού η Ε.Ε. δεν αποτελεί πάρα έναν συνεταιρισμό συμφερόντων και τίποτα περισσότερο. Κανένα κράτος δεν επρόκειτο να διακινδυνεύσει τις εμπορικές του σχέσεις με την αγορά της Τουρκίας εξ’ αφορμής της Ελλάδας ή της Κύπρου. Κανένα κράτος δε επρόκειτο να σταθεί αλληλέγγυο στην Ελλάδα όταν αυτή πλημμύρησε από μετανάστες, τους οποίους η ίδια η Τουρκία δημιούργησε μέσω της ενεργής εμπλοκής της στον Συριακό εμφύλιο.

Το ερώτημα λοιπόν είναι ποια θα πρέπει να είναι η στρατηγική της Ελλάδος μέσα σε ένα διαρκώς επιδεινούμενο διεθνές περιβάλλον. Καταρχήν, δε θα πρέπει να εγκλωβίζεται η διπλωματική προσπάθεια της χώρας με δημόσιες τοποθετήσεις από τις οποίες είναι πολύ δύσκολο αργότερα να απαγκιστρωθεί. Θα πρέπει να γίνει μια προσπάθεια αύξησης της αποτρεπτικής μας ισχύος. Είναι πολύ σημαντικό να περάσουμε προς τα έξω το μήνυμα ότι είμαστε μια οργανωμένη χώρα και όχι ξέφραγο αμπέλι όπου ο καθένας μπορεί να εισέλθει όπως θέλει και να καταλάβει όποιον δημόσιο χώρο επιθυμεί. Είναι επίσης πολύ σημαντικό να προσπαθήσουμε να συγκεράσουμε τα εθνικά μας συμφέροντα με αυτά άλλων μεγάλων δυνάμεων. Για παράδειγμα, τι είναι αυτό που προσφέρει η Τουρκία στις Η.Π.Α.; Μήπως μπορούμε να το προσφέρουμε εμείς ως πόλος σταθερότητας στην περιοχή; Η Γερμανία εν μέσω προεκλογικής περιόδου, αλλά και η υπόλοιπη Ευρώπη συνολικά φοβάται τις μεταναστευτικές ροές. Αν καταρρεύσει η συμφωνία με την Τουρκία, τι μπορούμε να λάβουμε ως αντιστάθμισμα; Μπορούμε να προωθήσουμε μια Ευρωπαϊκή Ακτοφυλακή; Αυτά τα 6 δις ευρώ που είναι να λάβει η Τουρκία, μήπως θα μπορούσαμε ένα μέρος τους να τα καρπωθούμε εμείς; Αντί να χρηματοδοτούνται ΜΚΟ αμφιβόλου αποτελεσματικότητας και προθέσεων γιατί τα χρήματα αυτά να μη διατίθενται απευθείας στο ελληνικό κράτος; Αυτές είναι μερικές πολύ απλές σκέψεις που θα μπορούσε κάποιος να κάνει στην προσπάθεια χάραξης πολιτικής.

Το μακροπρόθεσμο πρόβλημα της Ελλάδος είναι μια ιδιότυπη δορυφοροποίηση της από την Τουρκία, όπως προφητικά είχε περιγράψει ο Παναγιώτης Κονδύλης στη «Θεωρία του Πολέμου». Είναι δηλαδή η ικανότητα που έχει η Τουρκία να σέρνει την Ελλάδα σε αποφάσεις προς το συμφέρον της εκμεταλλευόμενη τη διαρκώς επιδεινούμενη ανισορροπία ισχύος υπέρ της. Οι μοχλοί άσκησης πιέσεων είναι πολλοί και ξεκινούν από την εκμετάλλευση της μουσουλμανικής μειονότητας στη Θράκη, από την αμφισβήτηση πάσης φύσεως κυριαρχικών δικαιωμάτων, από τις μεταναστευτικές ροές και φτάνουν έως τη δημιουργία θερμών επεισοδίων και την εκμετάλλευση γεγονότων. Για παράδειγμα, το θέμα των οκτώ αξιωματικών μπορεί τώρα να ξεχαστεί για να χρησιμοποιηθεί αργότερα από την Τουρκία κατά το δοκούν. Ένα απολυταρχικό, προσωποκεντρικό καθεστώς στην Τουρκία, στο οποίο δεν υπάρχουν αντίρροπες δυνάμεις ελέγχου είναι μια πολύ σκοτεινή και επικίνδυνη εξέλιξη για τη χώρα μας.  Ο δε συνδυασμός προσωπολατρίας με ισλαμικό φονταμενταλισμό καθιστά το μείγμα εκρηκτικό. Η διεθνής συγκυρία δεν είναι θετική για την Ελλάδα. Η Ευρωπαϊκή Ένωση είναι βυθισμένη στο οικονομικό τέλμα της λιτότητας και στη δίνη που δημιουργεί το Brexit. Οι Η.Π.Α. βρίσκονται σε μια ιδιότυπη φάση απομονωτισμού που ξεκίνησε επί Obama και εν τέλει δείχνουν πλέον απρόθυμες να επέμβουν εάν δεν διακυβεύεται ζωτικό εθνικό συμφέρον. Δεν θα πρέπει επομένως να υπολογίζουμε σε ξένους σωτήρες και επιδιαιτητές. Άλλωστε η πρόσφατη ιστορία μας, τόσο στην περίπτωση των Ιμίων όσο και στην περίπτωση της Κύπρου αυτό μας έχει διδάξει.

Κλείνοντας θα ήθελα να επαναλάβω το σκεπτικό του Μακιαβέλλι που έλεγε ότι η αδιάκοπη επέκταση της Ρώμης οφειλόταν εν πολλοίς στις συνεχείς διενέξεις μεταξύ πατρικίων και πληβείων στο εσωτερικό της. Αυτό δηλαδή που εξωτερικοί παρατηρητές θα θεωρούσαν ως αδυναμία, η Ρώμη το εκμεταλλεύτηκε εξάγοντας το προς τα έξω. Η διένεξη μεταξύ Κεμαλισμού και συντηρητικού ισλαμισμού που λαμβάνει χώρα θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί ως εφαλτήριο και όχι ως τροχοπέδη για την Τουρκία. Κατά τη γνώμη μου, τα σύννεφα στην περιοχή είναι μαύρα και είναι ώριμη η ώρα να λάβουμε τα μέτρα μας.

---

[1] Η φωτιά στο Γερμανικό κοινοβούλιο εκδηλώθηκε στις 27 Φεβρουαρίου του 1933. Ένας νεαρός Ολλανδός κομμουνιστής συνελήφθη επ’ αυτοφώρω και μαζί με άλλα τρία άτομα τους αποδόθηκαν κατηγορίες εμπρησμού. Ποτέ δεν αποδείχθηκε με ακρίβεια εάν όντως αυτά τα τέσσερα άτομα ήταν υπεύθυνα για τον εμπρησμό. Ορισμένοι μελετητές υποστηρίζουν ότι η φωτιά εκδηλώθηκε σκόπιμα από το ναζιστικό κόμμα ως αφορμή για να αρχίσει την κατάλυση του δημοκρατικού πολιτεύματος. Σε κάθε περίπτωση αυτό τελικά και έγινε.   

[2] Η «νύχτα των μεγάλων μαχαιριών» έλαβε χώρα από τις 30 Ιουνίου του 1934 έως τις 2 Ιουλίου του 1934. Με χρήση προκατασκευασμένων στοιχείων κατηγορίας, τάγματα εφόδου πιστά στον Χίτλερ συνέλαβαν και εκτέλεσαν δυνητικούς δελφίνους και αντιπάλους του καθεστώτος.

[3] Κατά το χρονικό αυτό διάστημα εκτιμάται ότι ο Στάλιν, χρησιμοποιώντας ψεύτικες κατηγορίες και με συνοπτικές διαδικασίες εκτέλεσε, κατ’ εκτίμηση,  από 600.000 έως 1.200.000 ανθρώπους τους οποίους η μυστική αστυνομία του θεωρούσε ως εχθρούς του καθεστώτος. Οι εκτοπισμοί και οι εξορισμοί ανέρχονται σε πολλά εκατομμύρια ανθρώπους.