It’s morning again in America

It’s morning again in America[1]

Οι εκλογές στις Η.Π.Α. είναι ήδη ιστορία και η εκλογή του Donald Trump ως 45^ου προέδρου, γεγονός. Κόντρα σε κάθε προγνωστικό, δημοσκόπηση και ανάλυση ο Donald Trump κατόρθωσε να εκλεγεί αν και είναι μόλις ο πέμπτος πρόεδρος στην ιστορία των Η.Π.Α. που εκλέγεται έχοντας λάβει λιγότερες ψήφους από την αντίπαλο του[2]. Ο προηγούμενος πρόεδρος που είχε εκλεγεί κατ’ αυτόν τον τρόπο ήταν ο George Bush ο νεότερος. Πως όμως κατόρθωσε να εκλεγεί ένας υποψήφιος με ασαφέστατο πρόγραμμα, χρήση ακατάσχετης δημαγωγίας, υπόθαλψη των πιο ταπεινών ενστίκτων των ψηφοφόρων και χρήση λάσπης και ρατσιστικών/υποτιμητικών σχολίων; Απέναντι σε μια υποψήφια η οποία είχε τεράστια πολιτική εμπειρία, ήταν η πρώτη γυναίκα υποψήφιος και είχε τη μαζική στήριξη αυτού που ονομάζεται «κατεστημένο»; Επιπρόσθετα, σε αυτή την πρώτη ανάλυση θα επιχειρήσουμε να απαντήσουμε, εκτός από τα παραπάνω ερωτήματα και τις πιθανές επιπτώσεις της εκλογής Trump.  

Αν θα έπρεπε να αναλύσουμε την εκλογή Trump με λίγες μόνο λέξεις, θα λέγαμε ότι αποτελεί μια τεράστια σφαλιάρα του εκλογικού σώματος προς το λεγόμενο «σύστημα». Και εξηγούμαι ποιες από τις παρακάτω σκέψεις θα μπορούσε να τρέφει ένας από τους ψηφοφόρους του Trump: «…με εξαπατήσατε, μου είπατε τόνους ψεμάτων, μου πήρατε το σπίτι με πλειστηριασμό, είμαι χρεωμένος μέχρι το λαιμό, κάνω δύο δουλειές ταυτόχρονα απλά για να επιβιώσω/δεν έχω δουλειά γιατί το εργοστάσιο μου πήγε Κίνα/Μεξικό, βλέπω τον λαμπερό σας κόσμο και εγώ δε μπορώ ούτε το πιάτο να γλύψω! Μου κλέψατε το αμερικανικό όνειρο και τον τρόπο ζωής που εγώ είχα σίγουρο!» Θεωρώ δεδομένο ότι δεν ασπάζονται όλοι οι ψηφοφόροι του Trump τη μισαλλόδοξη και επικίνδυνη ρητορική του πλην όμως, τον ψήφισαν καθαρά από αντίδραση. Ο βομβαρδισμός της πλειοψηφίας των μέσων, ότι δηλαδή, ψηφίστε Clinton γιατί αλλιώς θα έρθει η συντέλεια του κόσμου λειτούργησε ακριβώς όπως και στο Brexit. Τσίγκλησε δηλαδή, τους ψηφοφόρους και έκανε μια κρίσιμη μάζα να σκεφτούν: «ε όχι! Δε θα κάνω αυτό που μου λέτε! Εγώ δεν έχω τίποτα να χάσω πλέον (πάντα έχεις κάτι να χάσεις) εσείς έχετε το άγχος!» Επικράτησε για μια κρίσιμη μάζα ψηφοφόρων μια τιμωριτική διάθεση και ψήφισαν αυτό που ψήφισαν.

Όμως υπάρχουν και άλλοι λόγοι. Η οικογένεια Clinton είναι αυτό ακριβώς που λέει η λέξη: οικογένεια, δηλαδή τζάκι πολιτικό πλέον. Ο κόσμος δεν τους θεωρεί πλέον ως εκφραστές του, αλλά ως μέρος του συστήματος. Οι Clinton θα μπορούσαν πολύ εύστοχα να χαρακτηριστούν ως “champagne socialists”, δηλαδή λέμε ωραία λογάκια στους απλούς ψηφοφόρους αλλά συγχρωτιζόμαστε, τρώμε από το πιάτο (με ότι αυτό συνεπάγεται) και ακολουθούμε το lifestyle της πλουτοκρατίας. Όταν παγκοσμίως το εισόδημα της μεσαίας τάξης είτε έχει πέσει από γκρεμό είτε, στην καλύτερη των περιπτώσεων, έχει παραμείνει στάσιμο, τότε ο κόσμος όχι μόνο δε θα ακολουθήσει αυτά τα ωραία λογύδρια περί παγκοσμιοποίησης, αλλά θα σε φτύσει κατάμουτρα! Ακόμα και αν αυτό σημαίνει την εκλογή ενός επικίνδυνου δημαγωγού – νάρκισσου στην προεδρία των Η.Π.Α.

Το χάσμα μεταξύ των τάξεων είναι πλέον χαώδες και αυτό είναι πλέον ιδιαίτερα αισθητό στην Μέκκα του καπιταλισμού. Πλέον στις Η.Π.Α., παρά τα περί του αντιθέτου θρυλούμενα περί του αμερικανικού ονείρου, οι πιθανότητες ένα άτομο γεννημένο σε φτωχή οικογένεια να ξεφύγει της μοίρας του (το λεγόμενο και ως social mobility) είναι σημαντικά χαμηλότερες από το μέσο όρο των χωρών του Ο.Ο.Σ.Α (Οργανισμός Οικονομικής Συνεργασίας & Ανάπτυξης). Και πλέον, έχει καθιερωθεί και ένα άλλο φαινόμενο, αυτό που ονομάζεται ως “educational aristocracy”. Δηλαδή, όσοι έχουν την οικονομική δυνατότητα να εξασφαλίσουν την φοίτηση τους σε κάποιο από τα κορυφαία Ivy League πανεπιστήμια των Η.Π.Α. και του κόσμου είναι σίγουρο ότι ceteris paribus θα έχουν πολύ υψηλότερο μέσο εισόδημα από τον μέσο απόφοιτο ενός οποιουδήποτε άλλου ιδρύματος. Όταν όμως το κόστος φοίτησης σε ένα τέτοιο επίλεκτο ίδρυμα είναι πολλών μηδενικών πίσω από το πρώτο ψηφίο τότε αντιλαμβάνεται κανείς ότι τα ιδρύματα αυτά απευθύνονται σε ολοένα και λιγότερους και πιο πλούσιους. Η μέση οικογένεια στην Αμερική δε διαθέτει πλέον τους πόρους για να στείλει τα παιδιά της να σπουδάσουν. Η νέα γενιά αναγκάζεται είτε να δουλέψει σε εργασίες άνευ ουδεμίας προοπτικής είτε να χρεωθεί μέχρι το λαιμό με δάνεια για να κυνηγήσει το, ολοένα και πιο φευγαλέο, αμερικανικό όνειρο.

Η έλευση της παγκοσμιοποιημένης οικονομίας σίγουρα δημιούργησε τεράστιο πλούτο παγκοσμίως, απέτυχε όμως να προτείνει μια, κατά το δυνατόν δίκαιη κατανομή του πλούτου αυτού. Ο ανειδίκευτος λευκός εργάτης του Αμερικανικού rust belt (παραδοσιακά βιομηχανικές πολιτείες δυτικά των Απαλλαχείων) ή των Βρετανικών Midlands γνωρίζει μόνο πως ήταν η ζωή του πριν λίγα μόνο χρόνια και σε τι εξαθλιωμένο επίπεδο έχει φτάσει τώρα. Και φυσικά, του φταίνε όλα: οι μετανάστες που του πήραν τη δουλειά, οι εμπορικές συμφωνίες που του έκλεισαν ή μετέφεραν το εργοστάσιο και οι απόμακρες και απόκοσμες γραφειοκρατίες της Washington, του Westminster ή των Βρυξελλών που επέβαλαν όλα τα παραπάνω στο όνομα πάντα της παγκοσμιοποίησης. Σε ένα τέτοιο περιβάλλον εξαθλίωσης είναι σίγουρο ότι θα βρουν ευήκοα ώτα ο κάθε Trump, Farrage, και Le Pen. Ας μη ξεχνάμε άλλωστε, ότι μέσα από παρόμοιες συνθήκες ξεπήδησαν τα φασιστικά καθεστώτα του μεσοπολέμου στην Ευρώπη.

Όσο για το τι θα μπορούσε να φέρει η έλευση Trump στην προεδρία των Η.Π.Α. θα έλεγα ότι είναι εξαιρετικά παρακινδυνευμένες οποιεσδήποτε προβλέψεις αυτή τη στιγμή. Όμως μερικές τάσεις διαφάνηκαν ήδη επί προεδρίας Obama και πιστεύω ότι στο μέλλον θα ενταθούν. Καταρχήν να ξεκαθαρίσουμε ότι η βραχυπρόθεσμη μεταβλητότητα των αγορών δεν αποτελεί αξιόπιστο δείκτη μελλοντικών εξελίξεων. Η ίδια καταστροφολογία διακινήθηκε και επί Βρετανικού δημοψηφίσματα και μέχρι στιγμής (γιατί ακόμα δεν έχει γίνει ουσιαστικό Brexit) οι οικονομικές συνέπειες είναι μεν αρνητικές αλλά όχι καταστροφικές. Οι συνέπειες μιας αρνητικής προεδρίας παίρνουν χρόνια, αν όχι δεκαετίες για να φανούν. Η κατάργηση κάθε φραγμού επί της αγοράς (deregulation) ξεκίνησε επί Reagan και συνεχίστηκε από όλους τους επόμενους. Τα αποτελέσματα της φάνηκαν τόσο με τη φούσκα του 2001 όσο και με τον παραλίγο οικονομικό Αρμαγεδδών του 2008. Η άφρων πολιτική του Bush του νεότερου στη Μέση Ανατολή έδρεψε τους καρπούς της μερικά χρόνια αργότερα με την εμφάνιση του ISIS. Αυτό επομένως σημαίνει, ότι δεν είναι απαραίτητο πως θα ανοίξει η γη να μας καταπιεί επί προεδρίας Trump. Το πιθανότερο είναι ότι θα πληρώσουμε παγκοσμίως τα γραμμάτια αρκετά αργότερα. Βέβαια, σε όλους αυτούς που λένε ότι «δε θα κάνει τίποτα, το σύστημα θα τον ελέγξει» κλπ, έχω να απαντήσω τα εξής: και τον Αδόλφο, το Γερμανικό βιομηχανικό κατεστημένο νόμιζε ότι μπορούσε να τον ελέγξει και για αυτό τον άφησαν να γίνει καγκελάριος. Επίσης, φανταστείτε που θα ήμασταν σήμερα αν, κατά την πυραυλική κρίση της Κούβας, πρόεδρος ήταν αντί του Kennedy ο Trump ή ο Bush junior. Άνθρωποι δηλαδή που έχουν μάθει να σκέφτονται δυαδικά, καλό εναντίον κακού, είσαι μαζί μου ή εναντίον μου. Για την ιστορία, αν ο Kennedy άκουγε ορισμένους από τους συμβούλους του (όπως ο Curtis LeMay, αρχηγός της USAF), ο τρίτος παγκόσμιος πόλεμος θα ήταν γεγονός. Μπορεί η Αμερική να είναι ένα εξαιρετικά μεγάλο καράβι και τα μεγάλα καράβια να αργούν να κάνουν αλλαγές, όμως ο καπετάνιος πάντα παίζει ρόλο όσο μεγάλο και να είναι το καράβι.

Η στροφή των Η.Π.Α. προς τον απομονωτισμό, μια διάθεση δηλαδή να απεμπλακούν από έναν ενεργό παρεμβατισμό, ξεκίνησε επί προεδρίας Ομπάμα και αναμένω ότι θα ενταθεί επί προεδρίας Trump. Η μέχρι τώρα ρητορική του (προεκλογική είναι η αλήθεια) έχει δείξει αυτό που εν συντομία λέγεται ως “America First”. Ότι δηλαδή οι Η.Π.Α. δεν πρόκειται να ασχοληθούν ιδιαίτερα με προβλήματα όπου δεν διακυβεύεται ζωτικό αμερικανικό συμφέρον. Ως προς τα εμπορικά θέματα, σαφέστατα αναμένεται κάποια σκλήρυνση της αμερικανικής θέσης. Μια διολίσθηση σε πρακτικές προστατευτισμού θα έχει τεράστιο αρνητικό αντίκτυπο τόσο στην αμερικανική όσο και στην παγκόσμια οικονομία. Η επιβολή για παράδειγμα εμπορικών δασμών επί των Κινεζικών εισαγωγών είναι ένα επικίνδυνο δίκοπο μαχαίρι. Αν οι Η.Π.Α. επιβάλλουν δασμούς τότε και οι Κινέζοι μπορούν να ρίξουν στην αγορά τα δισεκατομμύρια αμερικανικού χρέους που έχουν στη διάθεση τους και να πλήξουν ανεπανόρθωτα την πιστοληπτική ικανότητα της Αμερικής[3]. Ένας εμπορικός πόλεμος δε συμφέρει κανέναν αυτή τη στιγμή και είναι ενδιαφέρον να δει κανείς πως ο Trump θα καταφέρει να τετραγωνίσει τον κύκλο ανάμεσα στις φοροελαφρύνσεις και την δημοσιονομική επέκταση που έχει εξαγγείλει και στον εμπορικό προστατευτισμό έναντι άλλων χωρών.  

Οι πληθυσμοί της Δύσης είχαν την τύχη να απολαύσουν μια σπάνια και άνευ ιστορικού προηγουμένου περίοδο ειρήνης και ευημερίας αμέσως μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Το διπολικό σύστημα, επίσης σπανιότατο ιστορικά φαινόμενο, είναι εξαιρετικά σταθερό και κατά κανόνα δε δημιουργεί σοβαρές κρίσεις. Ο διπολισμός μπόρεσε να προσφέρει πλεονεκτήματα σε χώρες όπως η Ελλάδα, αφού τους εξασφάλισε πλουσιοπάροχα και δυσανάλογα οικονομικά και άλλα πλεονεκτήματα έναντι της συμμετοχής τους στο δυτικό στρατόπεδο. Οι χώρες της Δύσης γενικότερα, απόλαυσαν ειρήνη, ευημερία και σταθερότητα χωρίς να χρειάζονται να πληρώσουν τον λογαριασμό αφού αυτός πληρωνόταν ποικιλοτρόπως από τις Η.Π.Α. Η Αμερική ανέλαβε να σηκώσει το κύριο βάρος των αμυντικών δαπανών του ΝΑΤΟ, βοήθησε την Ευρώπη να σταθεί οικονομικά στα πόδια της (σχέδιο Marshal), παρείχε φθηνό ή δωρεάν αμυντικό υλικό στις χώρες – μέλη και το κυριότερο, δεν έκανε τίποτα για να αποτρέψει ένα τεράστιο εμπορικό έλλειμμα εις βάρος της. Κράτη όπως η Γερμανία και η Ιαπωνία ευνοήθηκαν υπέρμετρα από αυτή την αμερικανική πολιτική. Καθώς όμως η μονοκρατορία των Η.Π.Α. βαδίζει προς τη δύση της, το σύστημα διολισθαίνει αργά αλλά σταθερά προς ένα πολύ-πολικό σύστημα, δηλαδή προς μια κατάσταση η οποία στην ανθρώπινη ιστορία είναι το σύνηθες. Τα πόλυ-πολικά συστήματα είναι από τη φύση τους πιο ασταθή και γεννούν συγκρούσεις.

Ειδικά στην Ευρώπη, υπάρχουν πολλοί παράγοντες για τους οποίους πιστεύω ότι οι καταστάσεις θα εξελιχθούν χειρότερα στο μέλλον. Καθώς οι Η.Π.Α. αρχίζουν να αποτραβιούνται από τα δρώμενα της γηραιάς ηπείρου, η Ευρώπη θα βιώσει ένα κενό ασφάλειας. Αυτό δε σημαίνει κατ’ ανάγκη ότι οι Η.Π.Α. θα διαλύσουν το NATO ή κάτι τέτοιο. Αυτό σημαίνει ότι θα είναι απρόθυμες να βοηθήσουν ή να επιλύσουν Ευρωπαϊκά ζητήματα όπως για παράδειγμα το πρόβλημα της Ουκρανίας ή η ασφάλεια των Βαλτικών χωρών. Επίσης, σε ζητήματα όπως αυτό του ελληνικού χρέους παρατηρήσαμε ότι οι Η.Π.Α. περιορίστηκαν σε ευχολόγια ή παρεμβάσεις μέσω του Δ.Ν.Τ. Στο μέλλον δε θα υπάρχουν ούτε καν τα ευχολόγια. Η γραμμή θα είναι «δικό σας το πρόβλημα, βρείτε τα».

Επιπρόσθετα, η Ευρώπη είναι «γηραιά» ήπειρος και πληθυσμιακά. Οι μεταπολεμικοί πληθυσμοί γερνάνε και δεν αντικαθίστανται, διότι η παγκοσμιοποίηση της οικονομίας υποβάθμισε την αγοραστική δύναμη της μεσαίας τάξης ενώ αύξησε το κόστος ζωής. Επιπλέον, η μεταπολεμική γενιά υποσχέθηκε πάρα πολλά στον εαυτό της μέσω του κοινωνικού κράτους την εποχή των παχαίων, οικονομικά, αγελάδων. Γραμμάτια που τώρα δε μπορούν να εκπληρωθούν. Η Ευρώπη είναι μια ήπειρος με γερασμένους και καλομαθημένους πληθυσμούς που περιβάλλεται από πολυπληθέστατους πεινασμένους, εξαθλιωμένους και νεανικούς πληθυσμούς. Η φυσική τάση των ανθρώπων να προσκολλώνται στις θετικές αναμνήσεις του παρελθόντος τους κάνει ευάλωτους στη δημαγωγία και στις ψεύτικες υποσχέσεις επιστροφής στο ένδοξο παρελθόν. Φαινόμενα όπως του Nigel Farage, του Trump και της Marine Le Pen μόνο να ενταθούν μπορούν στο μέλλον. Φυσικά η δημαγωγία και το ψέμα έχουν περιορισμένο ορίζοντα διότι στη φύση δεν υπάρχει στατικό σημείο ισορροπίας. Φαινόμενα όπως αυτά του μεσοπολέμου εξισορροπούνται συνήθως με τραγικές για την ανθρωπότητα συνέπειες.

Η αποτυχία των ταγών της παγκοσμιοποίησης συνίσταται στο ότι απέτυχαν να επιτύχουν μια ομαλή κατανομή των αναμφισβήτητων οικονομικών ωφελημάτων και του πλούτου που αυτή δημιούργησε. Αυτό, όχι μόνο αποδυναμώνει το μήνυμα τους, αλλά κάνει τον κόσμο να στρέφεται προς άλλες, σκοτεινές και καταστροφικές λύσεις. Η ιστορία ποτέ δεν επαναλαμβάνεται ως καρμπόν. Μην περιμένετε απαραίτητα να δείτε αγκυλωτούς σταυρούς ή μαύρα πουκάμισα να παρελαύνουν στους δρόμους. Όμως δεν θα πρέπει να πιστέψει κανείς ότι επειδή δεν ήρθε η συντέλεια την επαύριο των εκλογών ή του Brexit πως όλα είναι business as usual. Η καταστροφή δεν ήρθε στον κόσμο από τις, εκλογές του 1933 όταν στη Γερμανία εξελέγη ο Χίτλερ. Αυτή ήρθε το 1939 όποτε και ξεκίνησε ο καταστροφικότερος πόλεμος στην ιστορία της ανθρωπότητας.

Κλείνοντας, θα ήθελα να τονίσω κάτι που διάβασα και μου φάνηκε ανησυχητικά ενδιαφέρον σχετικά με τις αμερικανικές εκλογές. Η λογική ήταν αυτή που ταυτίστηκε με το κατεστημένο στα μάτια των ψηφοφόρων. Και έτσι επέλεξαν κάποιον, που φαινομενικά φαντάζει, ή θα έπρεπε να φαντάζει, ως ένας παράφρων δημαγωγός  - νάρκισσος. Ότι και ο Αδόλφος δηλαδή.                  

---

[1] Σύνθημα από την προεκλογική εκστρατεία Reagan για τη διεκδίκηση της δεύτερης τετραετίας (δεκαετία του 80)

[2] Το εκλογικό σύστημα των Η.Π.Α. για την εκλογή νέου προέδρου δεν προβλέπει απευθείας ανάδειξη μέσω απόλυτης πλειοψηφίας στην ψήφο. Αντίθετα υπάρχει ένα, μερικές φορές περίπλοκο, σύστημα έμμεσων εκλεκτόρων, όπου κάθε πολιτεία αντιπροσωπεύεται αναλογικά με τον πληθυσμό της. Το σύστημα είναι δυαδικό (δύο υποψήφιοι, δύο κόμματα), ενισχυμένης αναλογικής, όπου ακόμα και με μια ψήφο διαφορά, ο υποψήφιος κερδίζει όλους τους εκλέκτορες της πολιτείας. Έτσι, μπορεί να συμβεί κάποιος υποψήφιος να κερδίσει σε επίπεδο χώρας τη λαϊκή ψήφο αλλά να χάσει ως προς τους εκλέκτορες.

[3] Υπολογίζεται ότι η Κίνα διαθέτει άνω του ενός τρισεκατομμυρίου δολαρίων τοποθετημένα σε πάσης φύσεως αμερικανικά χρεόγραφα. Τελευταίες εκτιμήσεις φέρουν το ύψος του ποσού πέριξ του 1,24 τρις δολαρίων μόνο για χρεόγραφα του αμερικανικού δημοσίου.