America First

“No nation’s security and well-being can be lastingly achieved in isolation but only in effective cooperation with fellow-nations” – Dwight D. Eisenhower

Σε προηγούμενη ανάρτηση μου (http://tasos0079.blogspot.gr/2016/11/its-morning-again-in-america.html), εξέτασα κυρίως το «γιατί» της εκλογής του Donald Trump. Στο παρόν κείμενο, θα επιχειρήσω να αναλύσω εκτενέστερα τις επιπτώσεις σε παγκόσμιο επίπεδο από τη διαφαινόμενη διολίσθηση των Η.Π.Α. προς τον απομονωτισμό.

Στο κείμενο – σταθμός του Kenneth Waltz “Man, The State, And War” γίνεται ανάλυση του διεθνούς φαινομένου μέσα από τρία επίπεδα: το ατομικό (man), το επίπεδο του κράτους (state) και τέλος, το επίπεδο του διεθνούς συστήματος (war). Εν συντομία, αναφερόμενοι στα τρία επίπεδα του Waltz θα μπορούσαμε να πούμε ότι στο πρώτο επίπεδο η εμφάνιση του πολεμικού φαινομένου έχει να κάνει με την προσωπικότητα του ηγέτη. Παραδείγματα εδώ ο Ναπολέων Βοναπάρτης, ο Σαντάμ Χουσεΐν κλπ. Στο δεύτερο επίπεδο, αυτό του κράτους, το πολεμικό φαινόμενο εξηγείται ως αποτέλεσμα της δομής του κράτους, των γραφειοκρατικών δομών του και του πολιτεύματος του. Κλασσικό παράδειγμα εδώ, η θεωρία περί ιμπεριαλισμού του Λένιν, ο οποίος διατυπώνει την άποψη ότι τα καπιταλιστικά κράτη οδηγούνται σε πολεμικές συγκρούσεις εξαιτίας του αδυσώπητου ανταγωνισμού τους ως προς τη διεκδίκηση νέων αγορών. Επίσης, ένα νεότερο παράδειγμα εδώ έχει να κάνει με το ότι μη δημοκρατικά κράτη ρέπουν ευκολότερα προς πολεμικές συγκρούσεις εξαιτίας της αυταρχικής δομής τους που επιτρέπει ευκολότερα τη λήψη αποφάσεων από ολιγομελής ομάδες ή, εν τέλει, από τον απολυταρχικό ηγέτη. Στο τρίτο πρίσμα, το οποίο ο Waltz δέχεται ως το πιο σημαντικό χωρίς όμως να παραγνωρίζει τη σημασία των άλλων δύο, οι αποφάσεις των κρατών καθορίζονται σε μεγάλο βαθμό από το διεθνές σύστημα εντός του οποίου διαβιούν. Δηλαδή, είναι οι περιορισμοί του διεθνούς συστήματος και οι εξωγενείς παράγοντες που αυτοί ασκούν σε μια κρατική οντότητα οι οποίοι εν τέλει καθορίζουν τη συμπεριφορά του. Είναι η άναρχη και ανταγωνιστική φύση του διεθνούς συστήματος αυτή η οποία καθορίζει τη συμπεριφορά των κρατών. Άναρχη, διότι δεν υπάρχει καμία ανώτατη αρχή πάνω από τα κράτη που να επιβάλλει αποφάσεις δυνάμει ενός κοινά αποδεκτού αξιακού κώδικα. Ανταγωνιστική, διότι όλα τα κράτη ανταγωνίζονται μεταξύ τους ως προς την επιβίωση τους. Όσο πιο ισχυρό είναι ένα κράτος, τόσο πιο ασφαλές είναι, με οριστικό έπαθλο την επίτευξη ηγεμονίας. Για να το πούμε αλλιώς, όταν στο σπίτι μας πραγματοποιείται μια διάρρηξη εμείς έχουμε τη βεβαιότητα της ύπαρξης του «100», για τα κράτη δεν υπάρχει μια τέτοια βεβαιότητα.

Αναλύοντας λοιπόν τις Η.Π.Α. του Donald Trump από το πρώτο πρίσμα θα πρέπει σαφώς να αναγνωρίσουμε την επικινδυνότητα της κατάστασης. Έχουμε να κάνουμε με ένα, στην καλύτερη των περιπτώσεων, εξαιρετικά εγωπαθές και ναρκισσιστικό άτομο το οποίο αντιλαμβάνεται τις διεθνείς σχέσεις με «γηπεδική» διάθεση. Ή για να το θέσουμε με αγγλοσαξονικούς όρους, ως ένα “pissing contest”. Ο άνθρωπος αυτός πιστεύει βαθύτατα ότι είναι πιο έξυπνος, πιο κατάλληλος και ότι εκείνος μόνο έχει όλες τις λύσεις για κάθε εμπόδιο που θα του παρουσιαστεί. Πιστεύει ακράδαντα ότι οι Η.Π.Α. έχουν αδικηθεί από την παγκοσμιοποίηση χωρίς να αναγνωρίζει ότι αυτή είναι απότοκο της ηγεμονίας τους και ταυτόχρονα πηγή ισχύος για αυτές. Ο λόγος του είναι έτσι δομημένος ώστε να αγγίζει τις ευαίσθητες χορδές της αδικημένης μεσαίας λευκής τάξης, μιας τάξης η οποία βλέπει την αγοραστική της δύναμη να φθίνει διαρκώς ενόσω αυτή απασχολείται σε ανασφαλείς εργασίες άνευ προοπτικής. Διότι μπορεί οι υπέρμαχοι της παγκοσμιοποίησης να διακηρύσσουν, ορθώς, ότι ο παγκόσμιος πλούτος αυξήθηκε επί των ημερών της και εκατομμύρια πολίτες χωρών του τρίτου κόσμου να εξήλθαν των τεχνικών ορίων της φτώχειας, πλην όμως οποιαδήποτε τέτοια διακήρυξη ηχεί κενή στα αυτιά της προαναφερθείσας λευκής μεσαίας τάξης. Μιας μεσαίας τάξης, η οποία σε τελική ανάλυση αισθάνεται έντονα τον φόβο των κυοφορούμενων τεκτονικών αλλαγών που επιφέρει η μαζική μετανάστευση πληθυσμών. Σε ένα τέτοιο καθεστώς, ο δημαγωγικός λόγος του Trump, δηλαδή το σύνθημα του “America First” βρίσκει εύφορο έδαφος, όσο διχαστική και αν είναι η πολιτική του πρόταση. Τα αποτελέσματα πρόσφατων δημοσκοπήσεων που διενεργήθηκαν επί της έκδοσης του προεδρικού διατάγματος περί περιορισμού, στην πράξη, της μουσουλμανικής μετανάστευσης βρίσκουν σύμφωνη τη σχετική πλειοψηφία. Σε τελική ανάλυση ο Donald Trump είναι ένας showman της reality TV. Ξέρει καλά ότι για να κάνεις νούμερα πρέπει ο λόγος σου να είναι ακραίος και διχαστικός. Έτσι πουλάς καλύτερα και αυτό φάνηκε περίτρανα, τόσο στις αρχαιρεσίες ανάδειξης του υποψηφίου του ρεπουμπλικανικού κόμματος όσο και στην προεκλογική προεδρική εκστρατεία.

Αναλύοντας το φαινόμενο Trump σε επίπεδο κρατικής οντότητας, θα πρέπει να ομολογήσουμε ότι η πολιτική συγκυρία είναι ανησυχητικά ευνοϊκή υπέρ του. Το πολίτευμα των Η.Π.Α. όταν σχεδιάστηκε για πρώτη φορά στα τέλη του 18^ου αιώνα, προέβλεπε ξεκάθαρο διαχωρισμό των εξουσιών καθώς και πληθώρα αντίβαρων ούτως ώστε να μη δύναται η μια εξουσία (εκτελεστική, νομοθετική, δικαστική) να λάβει το πάνω χέρι σε σχέση με κάποια άλλη. Στην πράξη όμως και κυρίως από τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο και μετά, η ισχύς της εκτελεστικής εξουσίας όπως αυτή εκφράζεται από το πρόσωπο του προέδρου έχει ενισχυθεί σημαντικά. Εφόσον το εν λόγω πρόσωπο έχει τη θέληση να κυβερνήσει απολυταρχικά διαθέτει πλέον τα εργαλεία για να το πράξει. Εδώ, δε θα πρέπει να παραγνωρίζουμε την πολιτική συγκυρία της στιγμής. Αυτή το διάστημα, το σημαντικότερο αντίβαρο ως προς τις αποφάσεις του, δηλαδή η νομοθετική εξουσία όπως αυτή εκφράζεται από το Κογκρέσο και την πολύ ισχυρότερη Γερουσία, είναι στα χέρια ενός, αδύναμου να αντισταθεί στις προθέσεις του, ρεπουμπλικανικού κόμματος. Αλλά και η δημοκρατική μειοψηφία βρίσκεται σε εξαιρετικά δυσχερής θέση, αφού στις εκλογές ανανέωσης της Γερουσίας του 2018, από τις 33 εκλογικές αναμετρήσεις, οι 23 αφορούν δημοκρατικούς, οι δύο ανεξάρτητους που συμπορεύονται με τους δημοκρατικούς και μόνο οι 8 αφορούν ρεπουμπλικάνους γερουσιαστές. Και, από την ανάγνωση δημοσκοπήσεων και στατιστικών ευρημάτων από τις πρόσφατες προεδρικές εκλογές, οι συσχετισμοί ισχύος δεν αναμένεται να αλλάξουν υπέρ των δημοκρατικών.

Ακόμα και αυτοί, που με μειδίαμα αναφέρουν ότι «θα τον ελέγξει το κατεστημένο» δεν μπορούν να αναφέρουν συγκεκριμένα ποιο είναι αυτό το περίφημο κατεστημένο. O Donald Trump έχει κινηθεί εξαιρετικά έξυπνα, θα πρέπει να παραδεχθούμε. Έχει δώσει δημαγωγικό θέαμα για το κοινό του υποσχόμενος με υψηλών τόνων ρητορική το τοίχος με το Μεξικό, τον πόλεμο με το Ισλάμ, την τιθάσευση της μετανάστευσης και την ανάσταση της αμερικανικής μεταποίησης μέσω εμπορικού προστατευτισμού ενώ από την άλλη έχει τοποθετήσει ανθρώπους – εκφραστές του κατεστημένου και της Wall Street σε όλες τις θέσεις κλειδιά του υπουργικού του συμβουλίου. Πρόσφατα το χρηματιστήριο αξιών έσπασε κάθε ρεκόρ ξεπερνώντας τις 20.000 μονάδες, επομένως για πιο κατεστημένο ομιλούμε; Σε κάθε περίπτωση, κουραστικά θα επαναλάβω ότι και το γερμανικό βιομηχανικό κατεστημένο νόμιζε ότι μπορούσε να ελέγξει τον Χίτλερ. Η ιστορία βέβαια απέδειξε το αντίθετο με επώδυνο τρόπο. Συμπερασματικά λοιπόν, αυτή τη στιγμή η συντριπτική πλειοψηφία της κρατικής μηχανής των Η.Π.Α. καθώς και λοιποί μηχανισμοί ισχύος εντός της συντάσσονται ή δεν αντιτίθενται με τους σχεδιασμούς του προέδρου.

Πηγαίνοντας τώρα στο τρίτο πρίσμα, αυτό δηλαδή του διεθνούς συστήματος, θα πρέπει να αναγνωρίσουμε ότι η περίοδος όπου οι Η.Π.Α. διατηρούσαν ανεπιφύλακτα τη θέση του ηγέτη του Δυτικού Κόσμου καθώς και αυτή του περιφερειακού ηγεμόνα σταδιακά πλησιάζει προς το τέλος της. Από το τέλος του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου και μετά, οι Η.Π.Α. επωμίστηκαν ένα κόστος σε χρήμα, αίμα και ανθρωποπροσπάθεια έτσι ώστε να ηγηθούν ορισμένων σχημάτων (regimes) τα οποία προσθέτουν μια κανονικότητα στις σχέσεις μεταξύ των κρατών. Οι Η.Π.Α. έχουν υπάρξει ο μεγαλύτερος χρηματοδότης του Ο.Η.Ε., ο βασικός και μεγαλύτερος μέτοχος του Δ.Ν.Τ., βασικός παίκτης της παγκόσμιας τράπεζα, του παγκόσμιου οργανισμού εμπορίου, ενώ σε επίπεδο ασφαλείας έχουν επωμισθεί το μεγαλύτερο μέρος του κόστους λειτουργίας του ΝΑΤΟ και διατηρούν σημαντικότατες αμυντικές δομές σε Ιαπωνία και Νότια Κορέα ως εγγύηση ασφαλείας των χωρών αυτών. Όπως έχω ξαναπεί, εάν το δούμε καθαρά σε ελληνικό επίπεδο, οι Η.Π.Α. έχουν παράσχει στη χώρα μας χρήματα (σχέδιο Μάρσαλ) όσο και άφθονο πολεμικό υλικό. Το ίδιο έχουν πράξει και για πάρα πολλές άλλες χώρες. Ήδη από την προεδρία του Obama είχε διαφανεί η διστακτικότητα των Η.Π.Α. να αναλάβουν μόνες τους το κόστος επεμβατικών διαδικασιών (π.χ. Συρία) με παρουσία στρατευμάτων στο έδαφος. Πλέον, με τον Donald Trump μια περεταίρω στροφή προς τον απομονωτισμό θα πρέπει να θεωρείται δεδομένη. Καθώς οι Η.Π.Α. θα οχυρώνονται πίσω από τη θέση του “America First” θα ανακαλύπτονται συνεχώς νέοι εχθροί και νέα μέτωπα. Πιστεύω ότι το βασικό πεδίο ανταγωνισμού από εδώ και στο εξής θα είναι η Κίνα και δευτερευόντως το Ισλάμ γενικώς και αορίστως. Αυτή η θεώρηση είναι που θα οδηγήσει στην αναδιάταξη σχέσεων με τη Ρωσία προκειμένου αυτή να χρησιμοποιηθεί ως ανάχωμα στις Κινεζικές επιδιώξεις.

Καθώς οι Η.Π.Α. σταδιακά αποσύρονται από το ρόλο του ηγέτη του δυτικού κόσμου, το διεθνές σύστημα οδηγείται προς μια πολύ-πολική κατάσταση. Θα πρέπει και πάλι εδώ να τονισθεί ότι η σχετική σταθερότητα που βίωσε ο δυτικός κόσμος μέσω του διπολισμού είναι μια σπάνια, για τα δεδομένα της ανθρώπινης ιστορίας, παρένθεση σταθερότητας. Τα πολύ-πολικά συστήματα είναι ο κανόνας και αυτά είναι από τη φύση τους ασταθέστερα ενώ γενούν κρίσεις και εντάσεις μεταξύ των Μεγάλων Δυνάμεων. Θα υπάρξει δηλαδή ένα κενό εξουσίας και καθώς οι Μεγάλες Δυνάμεις ανταγωνίζονται για την κάλυψη του αυτό θα δημιουργήσει τις κρίσεις και τις συγκρούσεις του μέλλοντος. Η θεωρία των διεθνών σχέσεων δεν είναι μελλοντολογική επιστήμη για να μπορεί να προβλέψει τα μελλούμενα. Πλην όμως, μπορεί να απαντήσει με σαφήνεια στο ότι η φύση των κρατών δεν πρόκειται να αλλάξει. Πράγμα που σημαίνει ότι η σύγκρουση μεταξύ των Μεγάλων Δυνάμεων είναι κάτι που δύναται να επαναληφθεί. Ο πόλεμος είναι η συνέχιση της πολιτικής με άλλα μέσα όπως έλεγε και ο Κλάουσεβιτς. Κανένας πόλεμος δεν ξεκίνησε ποτέ επειδή αυτοί που τον αποφάσισαν ήξεραν εκ των προτέρων το αποτέλεσμα. Υπάρχει η προσδοκία ότι η ύπαρξη πυρηνικών όπλων καθιστά την επιλογή του πολέμου απαγορευτική μεταξύ των Μεγάλων Δυνάμεων. Δε χρειάζεται εδώ παρά να μελετήσει κανείς την πυραυλική κρίση της Κούβας για να καταλάβει το πόσο κοντά έφθασε ο κόσμος σε μια πυρηνική ανταλλαγή. Στο ερώτημα “who wants to be the king of a parking lot?” (ότι δηλαδή η ανταλλαγή πυρηνικών θα μετατρέψει τις χώρες σε απέραντα, ισοπεδωμένα πάρκινγκ) η απάντηση είναι ότι αν τα κράτη κινούνταν αποκλειστικά με γνώμονα το ρεαλισμό και με μηδενική αβεβαιότητα στη λήψη των αποφάσεων τους τότε δε θα υπήρχε η ανάγκη μελέτης, ούτε της ιστορίας ούτε των διεθνών σχέσεων.

Υπάρχουν επομένως οι εξής άξονες πολιτικής που θα καθορίσουν τη μοίρα του κόσμου μας στο μέλλον. Είναι οι σχέσεις Κίνας – Η.Π.Α., είναι οι σχέσεις Ρωσίας – Η.Π.Α. και είναι οι σχέσεις Ευρώπης  - Η.Π.Α. Στις σχέσεις Κίνας – Η.Π.Α. υπάρχουν διάφορα αγκάθια αυτή τη στιγμή, το μεγαλύτερο εκ των οποίων είναι το τεράστιο εμπορικό πλεόνασμα της Κίνας ύψους πέριξ των 370 δις δολαρίων (στοιχεία του 2015). Ο Trump έχει υποσχεθεί να ανατρέψει αυτή την κατάσταση την οποία θεωρεί απαράδεκτη. Από την άλλη μεριά, η Κίνα κατέχει χρεόγραφα του αμερικανικού δημοσίου ύψους τρισεκατομμυρίων, γεγονός που της δίνει ένα αρκετά ισχυρό όπλο. Υπάρχει πάντα και το χαρτί της Ταϊβάν ενώ η Κίνα μπορεί σιωπηρώς να υποστηρίξει την Βόρεια Κορέα ως αντιπερισπασμό στις αμερικανικές επιδιώξεις. Καθώς η Κίνα θα αρχίσει να μετασχηματίζει την οικονομική της ισχύ σε σκληρή στρατιωτική ισχύ με δυνατότητα παγκόσμιας προβολής, οι σχέσεις ανάμεσα στις δύο αυτές δυνάμεις θα διέρχονται ολοένα και συχνότερα από εντάσεις και κρίσεις.

Ως προς την Ευρώπη, ο Trump έχει διακηρύξει την απέχθεια του ως προς το ευρωπαϊκό μοντέλο το οποίο μεταξύ άλλων θεωρεί ότι τρέφεται εις βάρος των Η.Π.Α. τόσο σε εμπορικό επίπεδο όσο και σε θέματα ασφαλείας. Είναι γεγονός ότι χώρες όπως η Γερμανία και η Ιαπωνία ευεργετήθηκαν σε πολύ μεγάλο βαθμό τόσο από την ανοχή των Η.Π.Α. σε εμπορικά ελλείματα εις βάρος των, όσο και από την ανάληψη του κόστους ασφαλείας τους έναντι της Ε.Σ.Σ.Δ. Ο Trump θεωρεί ότι μπορεί ο ίδιος να συνεννοηθεί με τη Ρωσία του Putin, ενώ θέλει να εξαλείψει το εμπορικό πλεόνασμα της Ε.Ε. εις βάρος των Η.Π.Α. Αυτό συνεπάγεται μια τεράστια αναταραχή για την Ευρωπαϊκή Ένωση η οποία ήδη κλυδωνίζεται από την αποχώρηση από το άρμα της, του Ηνωμένου Βασιλείου. Ταυτόχρονα, η διάθεση των Η.Π.Α. για προσέγγιση με τη Ρωσία δημιουργεί και θέμα ασφαλείας για την ΕΕ καθώς οι Η.Π.Α. του Trump έχουν δηλώσει σε όλους τους τόνους ότι θεωρούν το ΝΑΤΟ παρωχημένο και ότι οι ευρωπαίοι θα πρέπει να κάνουν περισσότερα για την ασφάλεια τους. Η προσέγγιση αυτή ή θα οδηγήσει προς μια περεταίρω εμβάθυνση της Ευρωπαϊκής Ένωσης ή θα οδηγήσει προς την πλήρη διάλυση με ότι αυτό συνεπάγεται. Προσωπικά δεν είμαι ιδιαίτερα αισιόδοξος ως προς την πρώτη εκδοχή καθώς οι αντίρροπες δυνάμεις που έχουν τεθεί σε ισχύ είναι σημαντικά ισχυρότερες από την, ούτως ή άλλως, βραδεία ικανότητα αντίδραση της ΕΕ ως προς τις εξελίξεις.

Κινούμαστε λοιπόν σε ένα περιβάλλον αυξανόμενης μεταβλητότητας και αβεβαιότητας όπου οι δεδομένες σταθερές του παρελθόντος σταδιακά εξαφανίζονται. Σε πρόσφατη συζήτηση που είχα, μου τέθηκε το ερώτημα: «μα καλά, ο πόλεμος έχει κόστος, δεν είναι δυνατόν να υπάρξει κάτι τέτοιο στην Ευρώπη.» Η απάντηση μου ήταν ότι και στη Συρία το 2010 ένας πόλεμος θα ήταν αδιανόητος αν το έλεγες σε κάποιον Σύριο. Δε θα μπορούσε να το διανοηθεί. Τώρα όμως, εν έτη 2017, η Συρία είναι ένα διαλυμένο κράτος (failed state) με τρομακτικό κόστος σε ανθρώπινο πόνο και δυστυχία. Στο πολύ-πολικό σύστημα προς το οποίο μεταβαίνουμε δεν υπάρχουν ασφαλείς γειτονιές (safe havens) και σταθερές, υπάρχουν μόνο αβεβαιότητα και αυξημένες τριβές. Σε ένα τέτοιο καθεστώς, τα λάθη πληρώνονται και πολύ ακριβά και με ιδιαίτερα αυξημένο κόστος από τις μικρότερες δυνάμεις. Για να αποδειχθεί επομένως για άλλη μια φορά περίτρανα η ρήση του Θουκυδίδη ότι: «οι ισχυροί θα πάρουν αυτά που μπορούν και οι αδύναμοι θα υποστούν αυτά που πρέπει».