Η τελευταία πράξη του δράματος (μέχρι την επόμενη)

Διαβάζοντας χθες το pdf με το κείμενο μέτρων που δόθηκαν το Σαββατοκύριακο στους δανειστές παρατηρεί κανείς την προχειρότητα του κειμένου τόσο σε επίπεδο περιεχομένου όσο και σε επίπεδο παρουσίασης και σύνταξης. Δύο παρατηρήσεις έχω να κάνω εδώ: πρώτον, αποκλείεται νοήμονες άνθρωποι όπως ο κύριος Βαρουφάκης ή ο κύριος Δραγασάκης να πιστεύουν στα σοβαρά ότι αυτή η πατσαβούρα θα μπορούσε ποτέ να γίνει δεκτή από τους δανειστές, επομένως η όλη διαπραγμάτευση δεν είναι τίποτα λιγότερο από ένα φύλλο επικοινωνιακής συκής. Πράγμα το οποίο μας οδηγεί στο δεύτερο συμπέρασμα: οι άνθρωποι αυτοί έχουν αποφασίσει να πάρουν τη «ρεβάνς» από την ιστορία και να διορθώσουν το αποτέλεσμα του εμφυλίου.

Κατά τη γνώμη μου, αυτοί οι άνθρωποι ούτε εκλογές πρόκειται να κάνουν, ούτε δημοψήφισμα ούτε να φέρουν οτιδήποτε προς ψήφιση στη βουλή θα επιχειρήσουν. Τους ξέρουμε άλλωστε καλά: τους γνωρίζουμε από τα σχολεία, τα πανεπιστήμια, τους χώρους εργασίας μας. Επομένως, δε θα έπρεπε να έχουμε απαιτήσεις να αλλάξει ο λύκος την προβιά του τώρα που βρέθηκε στην εξουσία. Οι άνθρωποι αυτοί θα μας οδηγήσουν εκεί όπου αυτοί, σύμφωνα με την ιδεολογία τους, πιστεύουν ότι είναι το σωστό είτε το θέλουμε είτε όχι. Οι οπαδοί της επαναστατικής θεώρησης πραγματικά πιστεύουν στην ανωτερότητα και την ορθότητα της ιδεολογίας τους ανεξάρτητα από τα πραγματικά δεδομένα. Και είναι διατεθειμένοι να επιβάλουν την άποψη τους με κάθε μέσο. Η ρήση «ο σκοπός αγιάζει τα μέσα» λανθασμένα αποδίδεται ως «Μακιαβελισμός» (ρεαλισμός) ενώ στην πράξη αποτελεί την επιτομή όσων πιστεύουν ότι «αν δεν είσαι μαζί μου είσαι εχθρός μου» (γερμανοτσολιάς, Μερκελιστής κλπ). Είναι βέβαια γνωστό από την ιστορία τι συμβαίνει όταν τα πραγματικά γεγονότα διαστρεβλώνονται προκειμένου να ταιριάξουν στη θεωρία.

Η αλήθεια είναι, ότι το χρέος της Ελλάδας είναι μη βιώσιμο. Αλήθεια επίσης είναι ότι η Ελλάδα χρόνια τώρα ζει πολύ πάνω από τις παραγωγικές της δυνατότητες, καταναλώνοντας μέσω δανεισμού. Η συσσώρευση χρέους κατά τη μεταπολίτευση δεν είναι γεγονός ιστορικά πρωτοφανέρωτο. Σε μια χώρα με πέντε χρεοκοπίες και τρεις εμφυλίους στο ενεργητικό της θα ήταν παράξενο να μη ξανασυμβεί. Στο διεθνές σύστημα όπου διαβιούμε δεν υπάρχει σωστό ή λάθος, δίκαιο ή άδικο. Στο διεθνές σύστημα όπου ζούμε αυτό που μετράει είναι η επιβίωση και το πόσο ισχυρός είσαι για να το επιτύχεις. Κανείς δε πρόκειται να σε λυπηθεί και κανείς δε πρόκειται να σου χαρίσει οτιδήποτε για χάρη της «δημοκρατίας», της «λαϊκής εντολής» ή οποιασδήποτε άλλης δικαιολογίας. Αν είσαι αδύναμος όλοι θα σε ποδοπατήσουν αν αυτό είναι προς το συμφέρον τους. Είναι αστείο να απειλείς τους άλλους με καταστροφή όταν εσύ κινδυνεύεις με ολοκληρωτική ισοπέδωση. Είναι πάντοτε εξαιρετικά επίκαιρος ο λόγος του Θουκυδίδη με το διάλογο Αθηναίων – Μηλίων. Πάντοτε πρέπει να θυμόμαστε ότι οι ισχυροί θα πάρουν αυτό που μπορούν και οι αδύναμοι θα υποφέρουν αυτό που πρέπει. Αυτό δεν είναι αμοραλισμός, είναι η ιστορική αλήθεια στην πορεία του ανθρώπου στο χρόνο και όποιος την αγνοεί το κάνει εις βάρος του. Έθνη και πολιτισμοί που δε σέβονται αυτή την αλήθεια και δεν εξελίσσονται ανάλογα με τις συνθήκες έχουν συνήθως άσχημη κατάληξη.

Στην Ελλάδα λοιπόν έχουμε μια μεγάλη οικονομική ανισορροπία η οποία θα πρέπει να εξομαλυνθεί. Η προσαρμογή μας σε ένα χαμηλότερο βιοτικό επίπεδο μπορεί να γίνει είτε με βίαιο τρόπο μέσω εξόδου από την ευρωζώνη είτε με πιο ομαλό μέσω παραμονής στο ευρώ. Η παραμονή στο ευρώ μας εξασφαλίζει μεγαλύτερα φορτία ισχύος και λιγότερη αβεβαιότητα, στοιχεία εξαιρετικά χρήσιμα για μια ομαλή οικονομική πορεία. Η δραχμή μας προσαρμόζει άμεσα στην πραγματικότητα και μας εισάγει σε έναν μοναχικό δρόμο με πολλά ερωτηματικά. Οι κυβερνώντες φαίνεται ότι έχουν επιλέξει το δρόμο της ανεξάρτητης νομισματικής πολιτικής αφού έτσι πιστεύουν ότι μπορούν καλύτερα να επιβάλλουν το ιδεολόγημα τους. Το χρήμα όμως είναι μόνο ένα μέσο, το ίδιο δεν παράγει πλούτο. Μακροπρόθεσμα δεν έχει σημασία η νομισματική πολιτική αλλά η παραγωγική σου βάση. Αν δεν παράγεις πραγματικό πλούτο το αποτέλεσμα θα είναι το ίδιο είτε έχεις δραχμή είτε έχεις ευρώ.

Εάν, όπως πολύ φοβάμαι, πάμε σε πολιτική ρήξης τα γεγονότα θα μπορούσαν να εξελιχθούν περίπου ως εξής: καταρχήν δε θα πρέπει να αναμένουμε κάποιο φαινόμενο τύπου Πομπηίας. Δε θα υπάρξει στο άμεσο μέλλον ένα σημείο όπου όταν οι δείκτες του ρολογιού ξεπεράσουν μια ώρα, αυτόματα θα γίνουμε φτωχότεροι. Για αρχή, θα πληρωθούν κανονικά οι μισθοί του Ιουνίου και δεν θα αποπληρωθεί το ΔΝΤ. Αυτό θα δημιουργήσει πιστωτικό γεγονός πράγμα που θα εξαναγκάσει την ΕΚΤ να σταματήσει τον ELA. Αυτό θα υποχρεώσει την κυβέρνηση να προχωρήσει σε περιορισμούς κεφαλαίων προκειμένου να αποφύγει ολοκληρωτική κατάρρευση του τραπεζικού συστήματος. Στην αρχή αυτό θα μοιάζει με παιχνίδι στον κόσμο. Θα υπάρχει ένα όριο, για παράδειγμα διακοσίων ευρώ την ημέρα, τόσο σε μετρητά όσο και σε ηλεκτρονικές συναλλαγές. Η πλειοψηφία του κόσμου δε θα αντιμετωπίσει άμεσα πρόβλημα. Οι εξαγωγικές/εισαγωγικές επιχειρήσεις θα νιώσουν πρώτες έντονο πλήγμα στη δραστηριότητα τους διότι για τα πάντα θα απαιτούνται μετρητά. Επίσης θα πληγεί ανεπανόρθωτα η τουριστική περίοδος λόγω αυξημένης αβεβαιότητας. Η οικονομική δραστηριότητα θα αρχίσει να συρρικνώνεται πράγμα που θα οδηγήσει σε μείωση των κρατικών εσόδων. Εφόσον η ανωμαλία συνεχιστεί, τα ταμειακά διαθέσιμα της κυβέρνησης κάποια στιγμή δεν θα επαρκούν για να καλυφθεί η μισθοδοσία. Θα φτάσει μια στιγμή όπου οι υπάλληλοι θα πληρωθούν τα μισά τους χρήματα σε μετρητά και τα υπόλοιπα σε ομόλογα (IOU). Αυτά τα ομόλογα θα αρχίσουν να προεξοφλούνται στη μαύρη αγορά στο 50% της ονομαστικής τους αξίας αφού ελάχιστοι θα έχουν την οικονομική δυνατότητα διακράτισης τους. Σταδιακά θα αρχίσουν να παρατηρούνται ελλείψεις, πρώτα στα καύσιμα και κατόπιν στα τρόφιμα ξεκινώντας από τα ήδη εισαγωγής. Εξυπακούεται ότι όσο καθυστερεί μια συμφωνία, τόσο δυσμενέστεροι θα είναι οι όροι για εμάς. Εφόσον ούτε τώρα υπάρξει συμφωνία, θα ακολουθήσει περίπου ένα εξάμηνο παρατεταμένης οικονομικής ανωμαλίας έως ότου το κρατικοποιημένο τραπεζικό σύστημα προετοιμαστεί για την εισαγωγή δραχμής.

Υπάρχει πολύς κόσμος ο οποίος πιστεύει ότι δεν έχει τίποτα να χάσει. Για κάποιον που έχει εισόδημα 300-400 ευρώ η εισαγωγή στη δραχμή θα σημάνει κίνδυνο αφανισμού αφού η ούτως ή άλλως περιορισμένη αγοραστική του δύναμη θα πέσει στο μισό. Για πολύ κόσμο, η εισαγωγή δραχμής θα σηματοδοτήσει το πέρασμα από τη σημερινή φτώχεια στην πραγματική πείνα. Υπάρχει πολύς κόσμος που έχασε ένα 25-30% της αγοραστικής του δύναμης με την κρίση και δε μπορεί να φανταστεί ότι θα χάσει ένα 50-60% επιπλέον. Θα υπάρξουν όμως και κερδισμένοι: όσοι έχουν μαύρα λεφτά, όσοι χρωστάνε και όσοι έχουν χρήματα έξω.   

Το χειρότερο όλων είναι ότι όλα αυτά θα συμβούν χωρίς να διαμαρτυρηθεί κανείς. Όταν ένας πληθυσμός είναι εθισμένος στη δημαγωγία, τη μοιρολατρία και το λαϊκισμό θα είναι πολύ εύκολο να ρίξει την πέτρα του αναθέματος στους «κακούς ξένους» που ευθύνονται για όλα τα δεινά του Ελληνισμού από κτήσεως κόσμου. Έτσι, θα θαφτούν για άλλη μια φορά τα πραγματικά αίτια και οι πραγματικές παραλήψεις μας και θα ξεκινήσουμε για άλλη μια φορά τη Σισύφεια διαδρομή μας προς την καταστροφή.

Δεν υπάρχουν από μηχανής Θεοί στην πορεία των κρατών μέσα στην ιστορία. Ελπίζω και εύχομαι να υπάρξει μια συμφωνία έστω και την ύστατη ώρα. Το πρόβλημα είναι ότι τα κράτη προχωρούν μπροστά με πρόγραμμα και στρατηγικό σχεδιασμό και όχι με ευχές και ελπίδες. 

Realpolitik

«Οι ισχυροί θα πάρουν αυτά που μπορούν και οι αδύναμοι θα υποφέρουν αυτά που πρέπει», Θουκυδίδης, Διάλογοι Αθηναίων Μηλίων

Υπάρχουν σε γενικές γραμμές τρεις τρόποι σκέψης και αντιμετώπισης των πραγμάτων. Υπάρχει ο ρεαλισμός, ο ιδεαλισμός και ο επαναστατισμός (revolutionism). Δεν είναι απαραίτητο κανείς να ανήκει αποκλειστικά σε μια κατηγοριοποίηση σκέψης, αλλά μπορεί να αλληλοεπιδρά με το περιβάλλον του με ένα μείγμα των παραπάνω.

Γενικά, ο ρεαλισμός αναζητεί ψυχρά την αιτία των πραγμάτων και τις συνθήκες που περιβάλλουν ένα πρόβλημα. Δέχεται ότι η φύση των ανθρώπων και κατ’ επέκταση των κρατών είναι άπληστη χωρίς αυτό να κρίνεται με όρους ηθικής ως καλό ή κακό. Τα κράτη και οι άνθρωποι είναι άπληστα γιατί πρέπει να επιβιώσουν. Επομένως, πρώτο λόγο έχει η ισχύς ως προς τον καθορισμό της πολιτικής, είτε αυτή είναι ατομική είτε κρατική.

Ο ιδεαλισμός πιστεύει στη βελτίωση της φύσης των ανθρώπων. Οι άνθρωποι είναι νοήμονα όντα και μέσα από την εκπαιδευτική διαδικασία μπορούν να αποβάλλουν την έμφυτη απληστία τους. Μέσα από ένα πλέγμα ηθικών κανόνων οι κοινωνίες μπορούν να γίνουν ενάρετες. Όσο περισσότερο αυτό το πλέγμα εξαπλώνεται τόσο τα κράτη θα απορρίπτουν αντικοινωνικές συμπεριφορές όπως για παράδειγμα ο πόλεμος. Η θεωρία της δημοκρατικής ειρήνης, δηλαδή ότι μέσω της εξάπλωσης της δημοκρατίας μπορεί να εξαλειφθεί το πολεμικό φαινόμενο, είναι ένα παράδειγμα ιδεαλισμού.

Η επαναστατική θεώρηση πιστεύει στην καλυτέρευση της ανθρώπινης μοίρας μέσω της επιβολής. Δηλαδή, εγώ θεωρώ ότι η άποψη μου είναι η ορθή και θα σου την επιβάλλω με οποιοδήποτε τρόπο (ο σκοπός αγιάζει τα μέσα) για το δικό σου καλό. Δε με απασχολεί ο αντίλογος σου διότι εγώ θεωρώ ότι αυτό που πρεσβεύω είναι το βέλτιστο. Στην κατηγορία αυτή ανήκουν ο Εμμάνουελ Καντ με τη θεωρία της «μόνιμης ειρήνης» (perpetual peace) καθώς και ο Λενινισμός. Άλλες μορφές επαναστατικής θεώρησης αποτελούν η «αυτοκρατορική ειρήνη» (Pax Romana, Pax Americana), δηλαδή η επικράτηση παγκόσμιας ειρήνης μέσω ενός παγκόσμιου ηγεμόνα, αλλά και ο Μανιχαϊσμός (αν δεν είσαι μαζί μου είσαι εναντίον μου).

Το δυστύχημα του να είναι κανείς ρεαλιστής έχει να κάνει με το επονομαζόμενο «σύνδρομο της Κασσάνδρας». Ο ρεαλιστής συνήθως διαβλέπει με ακρίβεια τις συνθήκες που τον περιβάλλουν και λαμβάνει μια απόφαση σταθμίζοντας το ρίσκο και τα πιθανά οφέλη αυτής. Για να λάβει κανείς μια κατά το δυνατόν βέλτιστη απόφαση είναι χρήσιμο να γνωρίζει την τροπή των πραγμάτων στο παρελθόν μέσα από ένα κατά το δυνατόν αντικειμενικό πρίσμα. Ο ρεαλιστής δεν είναι μάντης αλλά ακριβώς επειδή σταθμίζει με σχετική σαφήνεια τους κινδύνους καταλήγει σε συμπεράσματα τα οποία δεν είναι αρεστά στους υπόλοιπους.

Δυστυχώς στη χώρα μας η ρεαλιστική σκέψη βρίσκεται σε πολύ μεγάλο έλλειμμα. Η χαμηλή διαλεκτική ικανότητα ενός απαίδευτου πληθυσμού τον αφήνει έρμαιο στις σειρήνες της δημαγωγίας, του λαϊκισμού, των θεωριών συνομωσίας, της μοιρολατρίας και της αναζήτησης παρηγοριάς σε μεγαλεία, πραγματικά ή φανταστικά, του παρελθόντος.

Στις σχέσεις μεταξύ κρατών δεν υπάρχει καλό ή κακό, δεν υπάρχει η έννοια της διαπροσωπικής ηθικής. Τα κράτη, όπως έδειξε και το πολύ πρόσφατο παράδειγμα της Κριμαίας, έχουν συμφέροντα και λαμβάνουν τις αποφάσεις τους ζυγίζοντας τα πιθανά κέρδη και τις ζημίες τους. Όταν η χάραξη πολιτικής βασίζεται σε προπαγάνδα, ευχολόγια και φανταστικά δεδομένα, το αποτέλεσμα συνήθως είναι καταστροφικό. Η ιστορία βρίθει παραδειγμάτων πολιτισμών και κρατών που εξαφανίστηκαν από το χάρτη ακριβώς γιατί δε θέλησαν να αντιμετωπίσουν την πραγματικότητα.

Υπό αυτό το πρίσμα, δε θα πρέπει να αντιμετωπίσουμε τη σοβούσα κρίση ως ένα ηθικοπλαστικό παραμύθι όπου η «κακή» Γερμανία θέλει να καταστρέψει την πτωχή, πλην τίμια Ελλάδα. Η Ελλάδα δε βρίσκεται για πρώτη φορά στη πρόσφατη ιστορία της σε καθεστώς χρεοκοπίας. Η αλήθεια είναι ότι βρισκόμαστε για πέμπτη φορά σε 194 χρόνια ιστορίας σε αυτή την κατάσταση. Λάθη τα οποία είναι επαναλαμβανόμενα παύουν να αποτελούν συμπτώσεις. Ναι, από τη σκοπιά της οικονομικής θεωρίας το Ελληνικό χρέος είναι μη εξυπηρετούμενο και η αναχρηματοδότηση του με το παρόν μοντέλο είναι αδιέξοδη. Το θέμα όμως είναι ότι αυτό δε φαίνεται να ενδιαφέρει του δανειστές μας. Η Ελλάδα βρίσκεται εντός ορισμένων ευρωατλαντικών δομών όπως η Ευρωπαϊκή Ένωση και το ΝΑΤΟ. Είναι αφελές να πιστεύει κανείς ότι στις δομές αυτές τα κράτη συμμετέχουν ισότιμα. Η Ευρωπαϊκή Ένωση είναι ένας συνεταιρισμός κρατών όπου τα κράτη προσπαθούν να συγκεράσουν τα συμφέροντα τους υπό τους κανόνες που θέτουν οι μεγάλες δυνάμεις. Είναι χρήσιμο επομένως, όταν ανήκεις σε ένα τέτοιο πλαίσιο να γνωρίζεις τους κανόνες του παιχνιδιού. Επίσης, είναι εξαιρετικά δόκιμο να λαμβάνεις όλα εκείνα τα μέτρα που απαιτούνται για να αυξήσεις τη δική σου ισχύ ούτως ώστε να μη βρίσκεσαι στο έλεος άλλων.

Δε θα πρέπει επομένως να μας ξενίζει η αντίδραση της Γερμανίας στις, από οικονομικής άποψης, ορθές προτάσεις της σημερινής ηγεσίας του υπουργείου οικονομικών. Η πολιτική της Γερμανίας δεν έχει να κάνει με την ορθότητα η μη της ακολουθούμενης οικονομικής πολιτικής αλλά με το ποιος έχει το πάνω χέρι στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Κοινώς είναι ένα παίγνιο ισχύος και τίποτα παραπάνω. Η Γερμανία είναι διατεθειμένη, εάν χρειαστεί, να τραβήξει το σχοινί στα άκρα προκειμένου να επιβάλει την κυριαρχία της. Όπως έχω ξαναπεί, το ευρώ δεν είναι τίποτα άλλο από ένα θεσμικό εργαλείο ηγεμονίας για τη Γερμανία. Όταν λοιπόν παραχωρείς οικειοθελώς εθνική κυριαρχία (νομισματική πολιτική) θα πρέπει να φροντίσεις να αναπτύξεις άλλες μορφές ισχύος προκειμένου να ισορροπήσεις.

Διαχρονικά, από ιδρύσεως νεοελληνικού κράτους, απουσιάζει η μεσομακροπρόθεσμη στρατηγική χάραξη. Το καράβι αφήνεται να παρασύρεται εκεί που το πάνε τα κύματα. Στιγμιαίες αναλαμπές μας ωθούν μπροστά για να έρθει μετά η καταστροφή και το χάος. Κοιτάμε πάντα το σήμερα και εφόσον μπορούμε να μεταθέσουμε κάτι για το μέλλον το κάνουμε. Δρούμε πάντα πυροσβεστικά και όχι αποτρεπτικά. Έτσι φτάσαμε εδώ που φτάσαμε, με τις απαιτήσεις των δανειστών μας να αποτελούν πέτρα στο λαιμό μας. Ανήθικο δεν είναι αυτό που πράττουν οι δανειστές μας. Ανήθικο είναι αυτό που έπραξαν διαχρονικά οι ηγεσίες μας εκθέτοντας εμάς σε όλους αυτούς τους κινδύνους.

Στο δια ταύτα, εκτιμώ ότι η ελληνική κυβέρνηση προσπαθεί να τετραγωνίσει τον κύκλο αυτή τη στιγμή. Από τη μια υπάρχει η ετερόκλητη συμμαχία εθνικό-λαϊκιστών και αμετανόητων λενινιστών και από την άλλη η Ευρωπαϊκή πραγματικότητα. Θεωρώ δεδομένο ότι η Γερμανία θα επιμείνει μέχρι τέλους, ακόμα και με κίνδυνο να συμβεί κάποιο ατύχημα, για λόγους παραδειγματισμού. Τρία σενάρια υπάρχουν κατά τη γνώμη μου: να περάσει η πρόταση μετασχηματισμού του χρέους ως έχει, να υπάρξει κάποιας μορφής νέο μνημόνιο και τέλος, να υπάρξει οριστική χρεοκοπία και αποβολή της Ελλάδας από την Ευρωζώνη. Το πρώτο ενδεχόμενο νομίζω ότι έχει ήδη απομακρυνθεί και θα έπρεπε να είναι αφελής κάποιος για να πιστεύει ότι οι άλλες χώρες θα δέχονταν τις προτάσεις μας ως έχει. Θέλω να ελπίζω ότι το ενδεχόμενο αποβολής μας από το ευρώ δε θα πραγματοποιηθεί αν και πλέον οι πιθανότητα ενός τυχαίου ατυχήματος δεν είναι αμελητέα. Θυμίζω ότι και η χρεοκοπία της Lehman Brothers ως ένα ατύχημα συνέβη. Απομένει άρα το σενάριο της νέας μορφής του μνημονίου. Αν και δε μου αρέσουν οι προβλέψεις, πιστεύω ότι αυτή τη φορά θα οδηγηθούμε στο παρά ένα εσωτερικού πιστωτικού γεγονότος, ενδεχομένως και σε κάποια τραπεζική ανωμαλία κατά το προηγούμενο της Κύπρου, πριν υπάρξει συμφωνία με τους πιστωτές μας. Το χθεσινό κλείσιμο της στρόφιγγας της ΕΚΤ πολύ νωρίτερα από τα προβλεπόμενα, δε προοιωνίζει τίποτα το θετικό. Και ναι μεν ο υπουργός οικονομικών και ο αντιπρόεδρος της κυβέρνησης διαθέτουν επαρκή επαφή με την πραγματικότητα ούτως ώστε να καταλήξουν σε οποιαδήποτε μορφή συμφωνίας τους προταθεί (θα μας δοθεί και ένα επικοινωνιακό περιτύλιγμα για να μην υπάρξει πλήρης καταρράκωση του κύρους της χώρας), δεν είμαι καθόλου σίγουρος ότι οι υπόλοιποι διαθέτουν αντίστοιχες ικανότητες. Δεν θα πρέπει να ξεχνάμε ότι πλέον το ελληνικό χρέος έχει σε μεγάλο βαθμό αποστειρωθεί: μεγάλο μέρος του αποτελεί διακρατικό χρέος και δε βρίσκεται στα χέρια ιδιωτών ώστε να προκαλέσει αλυσιδωτές αντιδράσεις στις αγορές. Φυσικά, ουδείς μπορεί να μαντέψει τους μετασεισμούς μιας ελληνικής εξόδου από το ευρώ, το θέμα όμως είναι (και αυτό είναι το ανησυχητικό) ότι οι λήπτες των αποφάσεων πιστεύουν ότι είναι διαχειρίσιμο.

Καταλήγω λοιπόν στο συμπέρασμα ότι η ελληνική περίπτωση θα χρησιμοποιηθεί για παραδειγματισμό προκειμένου να αποφευχθούν άλλες ανταρσίες στο μέλλον. Η γερμανική στάση θα είναι σκληρή διότι αυτό που διακυβεύεται είναι η ηγεμονία στην Ευρώπη. Το αν θα χάσουν οι ίδιοι μερικές δεκάδες δισεκατομμύρια ελληνικού χρέους ουδόλως τους απασχολεί. Εάν τα πράγματα φθάσουν στα άκρα και δεν υπάρξει κάποιας μορφής δήλωση μετάνοιάς της ελληνικής κυβέρνησης, το ενδεχόμενο άτακτης χρεοκοπίας μας δεν θα πρέπει να αποκλεισθεί. Ήδη, αποκλείοντας τις τράπεζες μας από τη φυσιολογική αναχρηματοδότηση τους μέσω ΕΚΤ, δημιουργείται μεγάλη πίεση στο τραπεζικό μας σύστημα. Εάν αποκοπούν οι τράπεζες μας και από τον έκτακτο μηχανισμό χρηματοδότησης (ELA) τότε, πολύ σύντομα οι τράπεζες θα ξεμείνουν από πραγματικό έντυπο χρήμα. Αυτό με τη σειρά του θα οδηγήσει σε φαινόμενα Κύπρου, δηλαδή κλειστές τράπεζες, όρια αναλήψεων, περιορισμούς στην κίνηση κεφαλαίων κλπ. Εάν δεν υπάρξει συμφωνία ούτε τότε, το επόμενο βήμα είναι η έξοδος και η τύπωση εθνικού νομίσματος με ότι αυτό συνεπάγεται. Ελπίζω να επικρατήσουν οι ψυχραιμότερες φωνές και να υπάρξει η απαραίτητη ευελιξία που απαιτούν οι περιστάσεις. Η οχύρωση πίσω από ανυποχώρητους μαξιμαλισμούς μόνο ζημιά μπορεί να προκαλέσει.         

Το πρόβλημα της Ουκρανίας

Το πρόσφατο δραματικό γεγονός της, εξ’ όσον φαίνεται, κατάρριψης του αεροσκάφους των Μαλαισιανών Αερογραμμών, επανέφερε δυναμικά στο προσκήνιο τη σοβούσα κρίση στην Ουκρανία. Παρότι όλοι αναζητούν την αλήθεια πίσω από αυτό το τραγικό συμβάν, είναι πολύ πιθανό να μη μάθουμε πότε τι ακριβώς πήγε στραβά με τη μοιραία πτήση. Ο θάνατος 298 ανθρώπων είναι ένα τετελεσμένο γεγονός δυστυχώς και αυτό που έχει σημασία τώρα είναι να αποφευχθούν δυνητικά χειρότερες εξελίξεις. Σε τελική ανάλυση, αυτό που πλέον ενδιαφέρει είναι ποιος έχει να κερδίσει καπηλευόμενος ένα τέτοιο γεγονός  και τι ακριβώς απεργάζεται.

Θα ξεκινήσουμε την ανάλυση μας από μερικά δεδομένα. Η κρίση στην Ουκρανία ξεκίνησε όταν η Ρωσία θεώρησε την πτώση του φιλορώσου πρώην προέδρου Γιανούκοβιτς ως προϊόν δυτικής ανάμειξης σε δικό της ζωτικό χώρο. Αυτό είχε σαν αποτέλεσμα την αναίμακτη de facto προσάρτηση της Κριμαίας στη Ρωσία και την υποδαύλιση αιματηρού αντάρτικου στις ανατολικές και νότιες επαρχίες της Ουκρανίας. Η λογική πίσω από αυτήν την τελευταία κίνηση δείχνει να είναι η βύθιση της Ουκρανίας στο χάος και άρα η αδυναμία πρόσδεσης της στις δυτικές δομές ασφάλειας. Και έτσι, σε μια αντιστροφή της ιστορίας, είναι η Μόσχα αυτή που παρέχει «ανωνύμως» οπλισμό και επιμελητεία στους αντάρτες της Ουκρανίας θυμίζοντας κάπως την παροχή οπλισμού των Η.Π.Α. στους τζιχαντιστές του Αφγανιστάν που μάχονταν τη δεκαετία του 80 τη Σοβιετική εισβολή. Και για να έρθουμε σε πιο πρόσφατα γεγονότα, θυμίζει λίγο την παροχή οπλισμού και τεχνογνωσίας από τη δύση στην συριακή αντιπολίτευση που μάχεται το καθεστώς Άσαντ, η οποία προσφάτως εξελίχθηκε στο χαλιφάτο του ισλαμικού κράτους του Ιράκ και του Λεβάντε (ISIL).

Ένας πάγιος κανόνας όταν ένα κράτος επιλέγει να βοηθήσει ένα αντάρτικο ανώνυμα (δε μιλάμε για τις περιπτώσεις του πολέμου της Κορέας ή του Βιετνάμ όπου Κίνα και Σοβιετική Ένωση βοήθησαν ανοιχτά τους αντάρτες) είναι ότι δε χορηγείται προς χρήση οπλισμός που να είναι απευθείας συσχετίσιμος με το κράτος που τον χορηγεί. Έτσι, χορηγείται συνήθως ελαφρύς ατομικός οπλισμός ή ελαφρά οπλικά συστήματα τα οποία βρίσκονται σε ευρύτατη κυκλοφορία και άρα εύκολα μπορεί ένα κράτος να αποσείσει την όποια ευθύνη. Για αυτό το λόγο δε χορηγούνται πολύπλοκα οπλικά συστήματα, τα οποία εκτός του ότι εγείρουν ερωτηματικά ως προς την κτήση τους, απαιτούν καλά εκπαιδευμένο προσωπικό για τη λειτουργία τους, πράγμα που μια αντάρτικη οργάνωση δύσκολα διαθέτει. Το σύστημα κατευθυνόμενων αντί-αεροπορικών πυραύλων το οποίο εικάζεται ότι κατέρριψε τη μοιραία πτήση (Buk Missile System, κωδικός NATO: SA – 11 Gadfly) είναι ένα οπλικό σύστημα που απαιτεί στρατιωτικού τύπου δομές για τη λειτουργία του. Πέρα από θέματα επιμελητείας, απαιτεί εκπαιδευμένο και εξειδικευμένο προσωπικό για τη χρήση του. Θεωρώ, ότι πολύ δύσκολα η Ρωσία θα παρέδιδε ένα τέτοιο σύστημα (που φωνάζει «Ρωσία» από μακριά) στους αντάρτες όταν ακριβώς προσπαθεί να πείσει τη διεθνή κοινή γνώμη ότι η εξέγερση στην Ουκρανία είναι αυθόρμητη και μη κατευθυνόμενη. Φυσικά θα μπορούσε κανείς να επικαλεστεί το προηγούμενο της Κούβας τη δεκαετία του 60, όπου χιλιάδες Ρώσοι ειδικοί είχαν μετασταθμεύσει στην Κούβα για το χειρισμό των εκεί οπλικών συστημάτων. Όμως, όπως είπα και παραπάνω, η Ρωσία εδώ θέλει με κάθε τρόπο να δείξει ότι δεν σχετίζεται με τους αντάρτες. Ακόμα και η παραμικρή πιθανότητα να έπεφτε ένα τέτοιο σύστημα στα χέρια του Ουκρανικού στρατού θα αποτελούσε μεγάλου μεγέθους επικοινωνιακή ήττα της Ρωσίας στην προσπάθεια της να επιτύχει εξωτερική και εσωτερική νομιμοποίηση των ενεργειών της.

Το τελικό συμπέρασμα είναι ότι το αεροσκάφος καταρρίφθηκε είτε από τις Ουκρανικές ένοπλες δυνάμεις, είτε από «Ρώσους ειδικούς» στην υπηρεσία των ανταρτών. Το ενδεχόμενο, αντάρτες να ενεργοποίησαν ένα τέτοιο σύστημα ύστερα από λεηλασία στρατοπέδου του Ουκρανικού στρατού το θεωρώ απίθανο. Όπως είπα και παραπάνω, το εν λόγω σύστημα δεν είναι κονσόλα βιντεοπαιχνιδιού για να το χειριστεί κανείς έτσι απλά. Καταλήγω λοιπόν στα εξής συμπεράσματα: Είτε κάποιοι χειριστές του Ουκρανικού στρατού επέδειξαν υπερβάλλοντα ζήλο πιστεύοντας ότι καταρρίπτουν ένα Ρωσικό βομβαρδιστικό (υπήρχε έντονη φημολογία τις προηγούμενες μέρες περί επιλεκτικού Ρωσικού βομβαρδισμού), είτε προχώρησαν ηθελημένα σε κατάρριψη άνωθεν αμφισβητούμενου εδάφους προκειμένου να στοχοποιήσουν έτσι τους αντάρτες και άρα τη Ρωσία. Η ηθελημένη κατάρριψη είναι μια κίνηση εξαιρετικά υψηλού ρίσκου και δυνητικού κόστους εφόσον αποκαλυφθεί δημόσια μια τέτοια πρόθεση. Προκαλεί εντύπωση πάντως το γεγονός ότι η Ουκρανική πολιτική αεροπορία επέτρεψε υπερπτήσεις πολιτικών αεροσκαφών πάνω από μια ουσιαστικά εμπόλεμη ζώνη. Η άλλη περίπτωση είναι «Ρώσοι ειδικοί» να κατέρριψαν το αεροσκάφος από λάθος. Εσκεμμένη ρωσική κατάρριψη την θεωρώ απίθανη ως ενδεχόμενο για λόγους που αναφέρθηκαν παραπάνω.

Αυτό το οποίο εξελίσσεται τώρα είναι ένας επικοινωνιακός πόλεμος μεταξύ Ρωσίας και δύσης για το ποιο μέρος θα χρεωθεί το όνειδος (odium) αυτής της τραγωδίας. Τα τεχνικά μέσα παρακολούθησης που διαθέτουν και οι δύο πλευρές (Η.Π.Α. και Ρωσία) μπορούν εύκολα και πειστικά να αποδείξουν τα πραγματικά γεγονότα πίσω από το συμβάν. Ο λόγος για τον όποιο δε γίνεται κάτι τέτοιο είναι προκειμένου να χρησιμοποιηθεί το γεγονός ως εργαλείο προπαγάνδας. Οι μεν δυτικοί προκειμένου να αποσπάσουν την Ουκρανία από το κενό επιρροής στο οποίο έχει περιέλθει, η δε Ρωσία προκειμένου να κρατήσει την Ουκρανία σε μια κατάσταση ομηρίας και χάους.

Η εν λόγω κρίση δε διαφέρει ιδιαίτερα σε σχέση με άλλες που έχουν σημειωθεί στο παρελθόν μεταξύ μεγάλων δυνάμεων (βλέπε π.χ. πυραυλική κρίση της Κούβας). Όπως έχω ξαναγράψει και στο παρελθόν, το πιθανότερο ορθολογικό σενάριο λέει ότι υπογείως και μακριά από τα φώτα της δημοσιότητας Η.Π.Α. και Ρωσία θα καταλήξουν σε κάποιας μορφής μη ανακοινώσιμου συμβιβασμού. Αυτό θα συμβεί στην περίπτωση που και στους δύο κύκλους λήψεις αποφάσεων επικρατήσουν ρεαλιστικές προσεγγίσεις. Εάν όμως υπάρξει σύγχυση ανάμεσα στην προπαγάνδα, την ιδεολογία και τα πραγματικά δεδομένα, τότε τα γεγονότα δύνανται να εκτροχιαστούν σε άλλες επικίνδυνες ατραπούς. Οι κρίσεις αποτελούν το πεδίο όπου, είτε λάμπει το άστρο ενός ηγέτη, είτε οδηγούμαστε σε καταστροφές. Θυμίζω και πάλι, ότι κατά την πυραυλική κρίση της Κούβας, ορθολογικοί λήπτες αποφάσεων έφτασαν ένα βήμα από την πυρηνική ανταλλαγή. Ελπίζω,  αυτή τη φορά τα διδάγματα του παρελθόντος να αποτρέψουν ευχαιρώς μια τέτοια εξέλιξη.        

          

Περί Ελληνικού Κράτους και Κοινωνίας

Σε προηγούμενη επισήμανση μου είχα καταδείξει τις ιστορικές ομοιότητες ανάμεσα στη Γερμανία του μεσοπολέμου και τη σημερινή ελληνική πραγματικότητα. Σήμερα θα επιχειρήσω να προσεγγίσω τις ιδιαιτερότητες του ελληνικού φαινομένου.

Η ελληνική κοινωνία είναι, κατά βάθος, βαθύτατα συντηρητική και αποστρέφεται τις εξελικτικές διαδικασίες. Απουσιάζει η αστική τάξη τουλάχιστον με την έννοια που αυτή αναπτύχθηκε στον δυτικοευρωπαϊκό χώρο. Η ελληνική κοινωνία είναι ανώριμη να διαχειριστεί μια σύγχρονη αστικού τύπου δημοκρατία και αυτό γιατί δεν έχει μετέρθει των απαραίτητων μετασχηματισμών που προκάλεσε η βιομηχανική επανάσταση στη Δύση. Και εξηγούμαι: στην Ευρώπη, οι φεουδαρχικές κοινωνίες που αναπτύχθηκαν κατά τη διάρκεια του μεσαίωνα είχαν, σε γενικές γραμμές, τρεις τάξεις. Τους φεουδάρχες ευγενείς, τους εργάτες ακτήμονες οι οποίοι δούλευαν τη γη και προσέφεραν τις υπηρεσίες τους στους ευγενείς και τέλος, τις συντεχνίες οι οποίες προσέφεραν υπηρεσίες μετασχηματισμού της παραγωγής και συσσώρευσης της γνώσης. Από την εποχή της αναγέννησης και έπειτα, η αύξηση της συσσωρευμένης γνώσης, η ισχυροποίηση των δομών του εθνικού κράτους και η φθίνουσα αξία των ευγενών ως πάροχοι στρατιωτικών υπηρεσιών, οδήγησε στη δημιουργία μιας τάξης αστών, οι οποίοι ενώ παρήγαγαν πλούτο δε συμμετείχαν στη λήψη των αποφάσεων. Η γαλλική επανάσταση ανέδειξε αυτή την ανισορροπία με βίαιο τρόπο. Η βιομηχανική επανάσταση αντικατέστησε τους φεουδάρχες κατόχους γης με βιομήχανους αστούς κάτοχους κεφαλαίου. Οι ακτήμονες της γης μετατράπηκαν σε βιομηχανικούς εργάτες ενώ οι συντεχνίες απώλεσαν σταδιακά τη δύναμη τους μέσα από την αυξανόμενη πρόσβαση του πληθυσμού σε μη εκκλησιαστικές δομές παιδείας. Η επιτυχία της βιομηχανικής επανάστασης και ο μετασχηματισμός της κοινωνίας στη δύση πραγματοποιήθηκε ακριβώς λόγω της προϋπάρχουσας φεουδαρχικής δομής. Τα μεγάλα λατιφούντια μετατράπηκαν σε μεγάλες βιομηχανικές μονάδες και κάτι τέτοιο θεωρήθηκε λογική εξέλιξη των πραγμάτων. Το άτομο έμαθε να λειτουργεί με τη λογική ότι το δικό του το όφελος μεγιστοποιείται πρωτίστως μέσα από τη μεγιστοποίηση του οφέλους του συνόλου. Έτσι μπόρεσαν και κινητοποιήθηκαν μεγάλα κεφάλαια και μεγάλες ιδιοκτησίες οι οποίες οδήγησαν στο παραγωγικό πλεονέκτημα της δύσης έναντι του υπολοίπου κόσμου, ένα πλεονέκτημα το οποίο εξακολουθούμε ακόμα και σήμερα να απολαμβάνουμε.

Στον ελλαδικό χώρο δεν υπήρξαν ποτέ τέτοιοι μετασχηματισμοί. Η Οθωμανικού τύπου φεουδαρχία στηριζόταν στην εκχώρηση κατακτημένων περιοχών σε στρατιωτικούς ευγενείς οι οποίοι, αφού απέδιδαν κάποιο ποσό στην υψηλή πύλη, μετά λειτουργούσαν κατά κανόνα ληστρικά στις περιοχές της δικαιοδοσίας τους. Η Οθωμανική διοίκηση βασίστηκε στην παραχώρηση μίκρο-προνομίων σε τοπικούς προύχοντες (κοτζαμπάσηδες, δημογέροντες, αρματολίκια κλπ) οι οποίοι φρόντιζαν για την τήρηση της τάξης με το αζημίωτο. Επίσης, από την άλωση ακόμα της Πόλης, η οθωμανική διοίκηση αναγνώρισε την εξουσία και τα προνόμια του πατριαρχείου και μέσω αυτού ενθάρρυνε την καλλιέργεια μιας αντί-δυτικής συνείδησης (προτιμότερο το σαρίκι του σουλτάνου από την καλύπτρα του καρδιναλίου). Ο τοπικός πληθυσμός προκειμένου να αποφύγει την ακανόνιστη και συχνά ληστρική συμπεριφορά των τοπικών φεουδαρχών εξωθήθηκε σε περιοχές φτωχές καλλιεργητικά όπου κυριάρχησε η μικροιδιοκτησία και η καλλιέργεια επιβίωσης. Στη συνείδηση του ελληνικού πληθυσμού χαράχθηκε η καχυποψία για την κεντρική εξουσία τόσο σε κεντρικό όσο και σε τοπικό επίπεδο. Προκείμενου να γλυτώσει από τον φοροεισπράκτορα έγινε ειδικός στην ατομική επιβίωση και την περιφρούρηση της μικροιδιοκτησίας του. Ήταν πολύ ευκολότερη η επιβίωση σε ατομικό επίπεδο από ότι σε ομαδικό. Παράλληλα και ίσως εξαιτίας όλων των παραπάνω, άνθησαν οι συντεχνίες οι οποίες, λόγω του ότι ήταν απαραίτητες για την οθωμανική οικονομία, συχνά εξασφάλιζαν μονοπωλιακά προνόμια.

Η απελευθέρωση από τον οθωμανικό ζυγό και η θεμελίωση του νεοελληνικού κράτους δεν επέφερε σημαντικές αλλαγές ούτε τους απαραίτητους μετασχηματισμούς ωρίμανσης της κοινωνίας. Οι πολίτες παρέμειναν εξαιρετικά καχύποπτοι έναντι της κεντρικής εξουσίας, ενώ οι τοπικοί άρχοντες ανθίσταντο στην εκχώρηση εξουσίας στο κράτος. Αντίθετα με ότι επεδίωξε ο Καποδίστριας, η οργάνωση της παραγωγικής διαδικασίας δεν επιδιώχθηκε ενώ ουδέποτε διασυνδέθηκε η παιδεία με την παραγωγική διαδικασία της χώρας (είναι τραγική ειρωνεία της ιστορίας ότι το πανεπιστήμιο Αθηνών ονομάστηκε Καποδιστριακό όταν οι αντίπαλοι του τον κατηγορούσαν ως «φωτοσβέστη» επειδή δεν ήταν, ορθώς, στις προτεραιότητες του Καποδίστρια η ίδρυση πανεπιστημίου). Η κρατική δομή διεκδικήθηκε από όλους ως λάφυρο από το οποίο όλοι ήθελαν να σιτίζονται εις βάρος κάποιων άλλων. Η επανάσταση του 1843 εν πολλοίς έγινε διότι η βαυαρική διοίκηση είχε αποκλείσει μεγάλο μέρος της εγχώριας αριστοκρατίας από τη νομή της εξουσίας.

Κάπως έτσι πορεύθηκε το νεοελληνικό κράτος από ιδρύσεως του. Με πολίτες απαίδευτους, ανίκανους να λειτουργήσουν ως μέρος ενός συνόλου και όχι ως μονάδες. Με πολίτες καχύποπτους έναντι της κεντρικής εξουσίας την οποία κοιτούσαν να εξαπατήσουν με την πρώτη ευκαιρία. Αλλά και με μια κεντρική εξουσία η οποία ουδέποτε λειτούργησε αμερόληπτα υπέρ του συνόλου και πάντα λειτουργούσε με τη λογική του Οθωμανού φοροεισπράκτορα: όποιον πετύχω μπροστά μου αδύναμο να μου αντισταθεί τον τσακίζω στους φόρους και παίρνω όσα μου λείπουν. Πάντα πορευθήκαμε με αναλαμπές και πάντα αναζητούσαμε τους σωτήρες στο πρόσωπο ενός πεφωτισμένου ηγέτη τον οποίο όμως φθονούσαμε και προσπαθούσαμε με κάθε τρόπο να κάνουμε στην άκρη. Ηγέτες όπως ο Καποδίστριας, ο Τρικούπης και ο Βενιζέλος πολεμήθηκαν αδυσώπητα από την αδράνεια ενός συστήματος που δεν έχει μάθει να εξελίσσεται. Αλλά και οι πολίτες, όντας απαίδευτοι (και με το απαίδευτος δεν εννοώ την έλλειψη πτυχίων ή τυπικών γνώσεων, αλλά την έλλειψη κριτικής σκέψης και ορθολογισμού) αποτελούσαν και αποτελούν εύκολο στόχο για τις σειρήνες της δημαγωγίας και του λαϊκισμού. Σε τι αλήθεια διαφέρει ο Δηλιγιάννης του 19^ου αιώνα από τους πολιτικούς του σήμερα; Από ιδρύσεως του νεοελληνικού κράτους η κρατούσα λογική ήταν ότι όποιος κατόρθωνε να αναρριχηθεί στην εξουσία είχε το δικαίωμα και την υποχρέωση να καρπωθεί οφέλη και να μοιράσει προνόμια στους υποστηρικτές του.

Η επανάσταση που επέφερε ο Ανδρέας Παπανδρέου είναι ότι έκανε τον κόσμο να πιστέψει ότι πλέον όλοι μπορούσαν να γλύψουν το πιάτο και να προσδοκούν σε ψίχουλα από το φαγοπότι. Πριν από αυτόν, μόνο μια μικρή κάστα μπορούσε να γευθεί τους καρπούς της εξουσίας αλλά ο Ανδρέας τα ανέτρεψε όλα αυτά αυξάνοντας εντυπωσιακά την πίτα. Όμως, αυτή η διεύρυνση δεν έγινε άνευ κόστους: για να εξασφαλίσουν όλοι το μικροεισόδημα τους, τη μικροπαροχή τους, τη μικροδουλεία τους με το δημόσιο, από κάπου έπρεπε να βρεθούν χρήματα. Αυτά προήλθαν με εκτεταμένο δανεισμό και έτσι ουσιαστικά όλη η ελληνική κοινωνία εθίστηκε στη λογική του τρώω σήμερα και πληρώνω αύριο. Όσοι λίγοι απέμειναν να παλεύουν προκειμένου να δημιουργήσουν πλούτο μέσω της παραγωγής έφθασαν να θεωρούνται γραφικοί. Γιατί να δουλέψεις πραγματικά όταν μπορείς να εξασφαλίσεις τον επιούσιο μέσω κάποιας μορφής σχέση με το δημόσιο;

Κάπως έτσι περνούσε ο καιρός με την ελληνική κοινωνία βυθισμένη σε μια μακαριότητα, πιστεύοντας ότι τα πράγματα πάντα έτσι θα είναι χωρίς καμιά αλλαγή. Οι ελάχιστες φωνές ορθολογισμού που έκρουαν τον κώδωνα του κινδύνου παραμερίζονταν ως ενοχλητικές. Οι περισσότεροι άλλαζαν πλευρό και συνέχιζαν τον ύπνο τους. Και έτσι, σίγα σιγά, χωρίς να το καταλάβουμε ή να προβάλουμε αντίσταση, διαλύθηκαν τα σχολεία και τα πανεπιστήμια μας, διαλύθηκε ο παραγωγικός ιστός και κάθε έννοια συνοχής του συνόλου. Ο καθένας έκανε ότι ήθελε για το προσωπικό και μόνο συμφέρον του αγνοώντας οποιαδήποτε συνέπεια των πράξεων του εις βάρος του συνόλου. Η έννοια της αριστείας, δηλαδή η ηθική και υλική επιβράβευση του καλύτερου, έννοια απαραίτητη για την πρόοδο της κοινωνίας, ποδοπατήθηκε από τη μετριοκρατία της μάζας που δεν ήθελε να εκτεθεί η δική της ημιμάθεια ή χειρότερα, να διακοπεί το σιτηρέσιο από το κοινό ταμείο.

Υπήρξε λοιπόν ανέκαθεν ένα άτυπο κοινωνικό συμβόλαιο μεταξύ των πολιτών και των ηγετών: οι ηγέτες θα ανέχονται και θα ικανοποιούν την μικροπαρανομία των πολλών προκειμένου αυτοί να ανέχονται τις συμπεριφορές και το φαγοπότι των μεγάλων. Όταν όμως η οικονομική κρίση σάρωσε αυτό το οικονομικό μοντέλο πυραμίδας που είχε στηθεί, οι πολίτες δεν διέθεταν το ορθολογικό υπόβαθρο για να αναζητήσουν την πραγματική αιτία των πραγμάτων. Στην αρχή σάστισαν και μετά αντέδρασαν πριμοδοτώντας τη δημαγωγική φωνή αυτών που του υποσχέθηκαν ασφάλεια, αδράνεια και προστασία της μικροιδιοκτησίας τους. Αντέδρασαν έτσι γιατί ο ημιμαθής ή απαίδευτος πολίτης ξεχνάει γρήγορα και τα μαθήματα του μεσοπολέμου, της κατάρρευσης του ανατολικού μπλοκ ή ακόμη και αυτά της δικής μας νεοελληνικής ιστορίας που μοιάζουν πλέον μακρινά. Ο Αδόλφος Χίτλερ εκμεταλλεύτηκε το πληγωμένο γόητρο του γερμανικού λαού σε συνδυασμό με τη δεισλυτουργικότητα του τότε πολιτικού συστήματος. Ο αντισημιτισμός προστέθηκε ως δημαγωγικό καρύκευμα ή ως ιδεολογική συγκολλητική ουσία ενός ανερμάτιστου προγραμματικού λόγου. Δεν είναι τυχαίο ότι ο Χίτλερ επεδίωκε με κάθε τρόπο τη φυγή από τα προβλήματα μέσω ενός πολεμικού επεισοδίου.    

Η χρυσή αυγή λοιπόν δεν πράττει κάτι το διαφορετικό: έχουμε ένα σύστημα εξουσίας που έχει χρεοκοπήσει και μια ηγεσία ανίκανη να σταθεί στο ύψος των περιστάσεων. Ο αντισημιτισμός έχει αντικατασταθεί από το μένος εναντίον των μεταναστών προσφέροντας ουσιαστικά στους πολίτες αυτό που το ίδιο το κράτος, μέσα στην αποσύνθεση του, αδυνατεί να προσφέρει. Το πληγωμένο γόητρο ανέκαθεν υπήρχε στο νεοελληνικό κράτος από την εποχή ακόμα της Μεγάλης Ιδέας. Το σημαντικότερο όμως είναι ότι προσφέρει ψευδώς το αίσθημα της ασφάλειας στον πολίτη τόσο σε πρακτικό επίπεδο (λαθρομετανάστες) όσο και σε ψυχολογικό: εγώ ο μικρός και ταπεινός ψηφίζω ανώνυμα ένα αντισυστημικό κόμμα το οποίο το σύστημα το φοβάται. Και έτσι αυτή η ψευδαίσθηση εξουσίας (ή μικροεξουσίας) προστίθεται μέσα σε όλα τα άλλα πράγματα που ο πολίτης εξυψώνει στο αξιακό του σύστημα, δηλαδή το σπίτι του, το αυτοκίνητο του, το αυθαίρετο εξοχικό του (μικροιδιοκτησία), την μικροπαρανομία του, την αργομισθία του, τη φοροδιαφυγή του και τόσα άλλα πράγματα που, ενώ βλάπτουν λίγο ή πολύ το σύνολο, εμάς μας φαίνονται φυσιολογικά.

Εν κατακλείδι, το πρόβλημα της Ελλάδας είναι διαχρονικό και πηγάζει από δύο κύριες αιτίες: η πρώτη έχει να κάνει από το γεγονός ότι δεν λειτουργούμε ως σύνολο, αλλά ως άτομα. Ακόμα και όποτε λειτουργήσαμε ως σύνολο ακολούθησε αυτοκαταστροφική εμφυλιακή πορεία. Η δεύτερη αιτία είναι ότι ουδέποτε υιοθετήσαμε ως σύνολο ένα ρεαλιστικό σχέδιο ή μια μακρόπνοη στρατηγική σε βάθος χρόνου. Πάντα λειτουργούμε πυροσβεστικά και κατόπιν εορτής και ποτέ ως προϊόν πρωθύστερου σχεδιασμού. Το κράτος της Ελλάδας είναι σήμερα 193 ετών. Που θέλουμε να βρίσκεται σε τριάντα ή πενήντα χρόνια από σήμερα; Πως σχεδιάζουμε να βελτιωθούμε ως σύνολο σε βάθος χρόνου; Ποιοι είναι οι στόχοι που θέτουμε και πως θα τους επιτύχουμε; Ποιες είναι οι προκλήσεις του μέλλοντος και ποιο το διεθνές περιβάλλον εντός του οποίου διαβιούμε; Τι πραγματικά έχει αλλάξει από το 1821 μέχρι σήμερα; Τα τσαρούχια μας που είναι πλέον παπούτσια και οι φουστανέλες που έγιναν παντελόνια; Αυτή είναι η πρόοδος; Ή μήπως οι συμπεριφορές μας ανακυκλώνονται ξανά και ξανά και αντιμετωπίζουμε συνεχώς τα ίδια δεινά υπό διαφορετικές περιστάσεις;

Τα νούμερα κάποια στιγμή θα ευημερήσουν. Δεν έχει σημασία αν θα είναι φέτος ή του χρόνου ή όποτε. Το ερώτημα είναι, μπορούμε να γίνουμε καλύτεροι ως κοινωνία, να λειτουργήσουμε ως σύνολο και να διδαχθούμε από τα παθήματα μας. Αν ναι, τότε θα έχουμε κερδίσει κάτι από αυτήν την ιστορική στιγμή. Αν όχι, τότε αυτά που συζητούμε σήμερα απλά θα ανακυκλώνονται στο μέλλον με διαφορετικό περιτύλιγμα.  

Το Ουκρανικό Ζήτημα

Με αφορμή τα γεγονότα των τελευταίων ημερών στην περιοχή της Ουκρανίας, θα επιχειρήσω μια ανάλυση των γεγονότων εκεί. Πολύ συχνά στην Ελλάδα αρεσκόμαστε σε ρηχές ή μονοσήμαντες αναλύσεις, όπως για παράδειγμα ότι η Ρωσία επενέβη για τους αγωγούς του φυσικού αερίου, ή για τις αεροναυτικές βάσεις της Κριμαίας. Στις διεθνείς σχέσεις μερικά από τα πρώτα ερωτήματα που πρέπει να απαντήσει κανείς είναι το ποίοι, που, πως πότε, γιατί. Δηλαδή, ποιοι είναι οι εμπλεκόμενοι, σε πιο γεωγραφικό χώρο, πως εμπλέκονται, πότε ξεκίνησε ιστορικά η εμπλοκή και το κυριότερο, γιατί. Ποιος κερδίζει και ποια τα κίνητρα του. Αρεσκόμαστε συχνά να καταφεύγουμε σε επιφανειακές αναλύσεις, ότι δηλαδή οι επεμβάσεις των μεγάλων δυνάμεων γίνονται αποκλειστικά για τις πρώτες ύλες, ή για εδαφικά οφέλη. Παρότι αυτοί οι παράγοντες είναι σίγουρα σημαντικοί παράμετροι ισχύος, εν τούτοις δεν αποτελούν παρά μια μόνο πτυχή πολυσύνθετων προβλημάτων. Θα έπρεπε να είμαστε ευτυχείς εάν η φύση των προβλημάτων μεταξύ των κρατών ήταν τόσο απλοί στην ανάλυση τους.

Θα ξεκινήσουμε λοιπόν με μια σύντομη ιστορική αναδρομή του ευρύτερου γεωγραφικού χώρου της Ουκρανίας. Η Ουκρανία και η περιοχή του Κιέβου ειδικότερα, θεωρούνται κοιτίδες του ρωσικού πολιτισμού. Η περιοχή επικοίστηκε μαζικά στα τέλη του 9^ου αιώνα από Σκανδιναβούς δεύτερης γενιάς, προερχόμενους αρχικά από τη Σουηδία μέσω βόρειας Βαλτικής (Varangians, ή Βαράγκοι στα ελληνικά). Η λέξη «βαράγγοι» δεν είναι άγνωστη στον ελλαδικό χώρο, αφού από την εποχή του Βασιλείου Β΄ (976 – 1025) αποτελούσαν την επίλεκτη αυτοκρατορική φρουρά του Βυζαντίου. Ήταν ο ίδιος αυτοκράτορας ο οποίος πρωτοστάτησε στον εκχριστιανισμό των «Ρως» δίνοντας την αδερφή του ως νύφη του τοπικού ηγεμόνα ως αντάλλαγμα. Το βασίλειο του Κιέβου θα γνωρίσει μεγάλη ακμή κατά τον 11^ο αιώνα μ.Χ. φθάνοντας να επηρεάζει έναν γεωγραφικό χώρο από τη βόρεια βαλτική έως τις όχθες της Μαύρης Θάλασσας. Χρησιμοποιώντας τους μεγάλους ποταμούς της περιοχής καθώς και ελαφριά πλοιάρια, οι «Ρως» μπορούσαν να διανύσουν μεγάλες αποστάσεις με μεγάλη ταχύτητα. Αργότερα, τοπικοί άρχοντες θα περιορίσουν την κεντρική βασιλική εξουσία οδηγώντας το βασίλειο σε παρακμή. Η Μογγολική επέλαση του 13^ου αιώνα θα δώσει τη χαριστική βολή, ισοπεδώνοντας οποιαδήποτε κεντρική εξουσία είχε απομείνει. Ένα από τα εμπορικά οχυρά που είχε δημιουργηθεί στις όχθες του ποταμού Moskva, μπόρεσε να αποτινάξει το Μογγολικό ζυγό και σταδιακά να αποτελέσει τον πυρήνα αυτού που σήμερα ονομάζουμε Ρωσία. Η γεωγραφική περιοχή της σημερινής Ουκρανίας γνώρισε αρκετούς ξένους κατακτητές κατά το πέρασμα των χρόνων. Πολωνοί, Λιθουανοί και Μογγολικά/Ταταρικά διάδοχα κράτη μοιράστηκαν την περιοχή για να αντικατασταθούν αργότερα από τους Οθωμανούς στο νότο, τους Ρώσους βόρεια και ανατολικά και τους Πολωνούς στο δυτικό κομμάτι. Η κατανομή αυτή εξηγεί και τη θρησκευτική διαίρεση της σημερινής Ουκρανίας, με τους ορθόδοξους ρωσόφωνους να βρίσκονται στα ανατολικά και νότια, τους μουσουλμάνους Τατάρους να βρίσκονται στα παράλια της Μαύρης Θάλασσας και τους καθολικούς – ουνίτες να βρίσκονται στα δυτικά. Κατά τον 18^ο αιώνα, η Ρωσία θα εκδιώξει εντελώς τους Οθωμανούς από τα παράλια της Μαύρης Θάλασσας, ενώ ένα δυτικό κομμάτι στην περιοχή της Γαλικίας θα περάσει στα χέρια της Αυστρίας. Το σημερινό Lvov ονομαζόταν τότε Lemberg και αποτελούσε σημαντικότατη πόλη της Αυστροουγγρικής αυτοκρατορίας με σημαντικό γερμανόφωνο πληθυσμό.

Το 1918, η Ρωσία θα εξέλθει του πρώτου παγκοσμίου πολέμου υπογράφοντας με τη Γερμανία την ταπεινωτική συνθήκη του Brest – Litovsk. Μια από της παραμέτρους της συνθήκης ήταν η αναγνώριση της ανεξαρτησίας της Ουκρανίας ως χώρα δορυφόρος της Γερμανίας. Αργότερα, οι δυτικοί ουκρανοί θα πολεμήσουν τον κόκκινο στρατό και θα αποτελέσουν τη βάση για τους λεγόμενους λευκούς αντεπαναστάτες. Στον ίδιο γεωγραφικό χώρο θα αποστείλει ο Ελευθέριος Βενιζέλος το ελληνικό εκστρατευτικό σώμα το 1919, προσδοκώντας σε μελλοντικά ανταλλάγματα από τους Συμμάχους κατά την υπογραφή των συνθηκών ειρήνης. Τα ξένα εκστρατευτικά σώματα γρήγορα αποσύρθηκαν, οι λευκοί κατέρρευσαν υπό το βάρος της πολυαρχίας και της διάσπασης τους και οι κόκκινοι επικράτησαν εύκολα, ανακαταλαμβάνοντας την περιοχή. Η «προδοσία» των ουκρανών όμως, δηλαδή η στήριξη των γερμανών και κατόπιν των λευκών, ουδέποτε ξεχάστηκε. Το 1921, όλη σχεδόν η περιοχή της σημερινής Ουκρανίας θα περάσει υπό σοβιετικό έλεγχο με ένα μικρό κομμάτι δυτικά να περνάει στην Πολωνία. Ο εμφύλιος πόλεμος που προηγήθηκε υπήρξε σκληρότατος με 1,5 εκατομμύριο νεκρούς και με πλήρη λεηλασία και καταστροφή της γεωργικής παραγωγής της Ουκρανίας οδηγώντας τελικά στο λοιμό του 1921. Στη διάρκεια του μεσοπολέμου η βίαιη ανακατανομή – αρπαγή γεωργικών προϊόντων από τους σοβιετικούς θα οδηγήσει την περιοχή ξανά σε λοιμό (1931 – 1934) με υπολογιζόμενα θύματα να είναι αρκετά εκατομμύρια (Σοβιετικές πηγές μιλάνε για νούμερα πέριξ των δέκα εκατομμυρίων σε Ουκρανία και Καζακστάν μαζί). Κατά τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο, οι γερμανοί θα επαναλάβουν το ίδιο ακριβώς τέχνασμα κηρύσσοντας την «ανεξαρτησία» της Ουκρανίας, προσδοκώντας στη χρησιμοποίηση των ουκρανών ενάντια στον νυν υπέρ πάντων αγώνα κατά των Ρώσων. Τόσο οι δυτικοί ουκρανοί, όσο και οι μουσουλμάνοι Τάταροι θα συμμαχήσουν πρόθυμα με τους γερμανούς εισβολείς, εξ’ ου και ο χαρακτηρισμός «νεοναζιστές» που αποδίδει, όχι τυχαία, το ρωσικό υπουργείο εξωτερικών στο νέο κυβερνητικό σχήμα στο Κίεβο. Ο Στάλιν δεν θα ξεχάσει την προδοσία και θα εκριζώσει ολόκληρο τον Ταταρικό πληθυσμό, μεταφέροντας τον στα βάθη της Σιβηρίας. Το 1954, ο Νικήτα Χρουστσόφ, ουκρανός στην καταγωγή θα διαδεχθεί τον Στάλιν στην ηγεσία της Σοβιετικής Ένωσης. Προσπαθώντας να εξομαλύνει τη σχέση μεταξύ των δύο σοβιετικών δημοκρατιών, ο Χρουστσόφ χαρίζει την ρωσόφονη Κριμαία στη σοβιετική δημοκρατία της Ουκρανίας καθορίζοντας εν τέλει τα σημερινά της σύνορα. Η μεταπολεμική σοβιετική ανάπτυξη βασίστηκε στον κεντρικό οικονομικό σχεδιασμό και την εξειδίκευση κάθε δημοκρατίας σε μερικούς τομείς. Έτσι, η Ουκρανία μετατράπηκε στο σιτοβολώνα της Σοβιετικής Ένωσης ενώ εισήγαγε ενέργεια (φυσικό αέριο, πετρέλαιο και ηλεκτρισμό) από τη Ρωσία. Ο σχεδιασμός αυτός δεν ήταν τυχαίος, αλλά επιδίωκε να δημιουργήσει τη μέγιστη δυνατή αλληλεξάρτηση μεταξύ των δημοκρατιών.

Η διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης οδήγησε στην ανεξαρτησία της Ουκρανίας το 1991. Η Ουκρανία όμως, υπήρξε εξ’ αρχής ένα βαθιά προβληματικό κράτος με μεγάλη εξάρτηση από τη Ρωσία τόσο στις εξαγωγές όσο και στις εισαγωγές της. Η συμβιωτική σχέση μεταξύ των δύο κρατών υπήρξε προβληματική από την αρχή. Οι κύριοι ρωσικοί αγωγοί εξαγωγής φυσικού αερίου περνούν από ουκρανικό έδαφος πράγμα που έδινε (πλέον σε μικρότερο βαθμό) ένα διαπραγματευτικό χαρτί στους ουκρανούς. Από την άλλη, η Ουκρανία ήταν και είναι σε απόλυτο βαθμό εξαρτημένη από την εισαγωγή φυσικού αερίου από τη Ρωσία ύψους 1 δις δολαρίων το μήνα. Ένα άλλο σημείο τριβής είναι η χερσόνησος της Κριμαίας. Ιστορικά η περιοχή χρησιμοποιήθηκε ως βάση του ρωσικού στόλου της Μαύρης Θάλασσας. Μετά την ανεξαρτησία της Ουκρανίας, τα δύο κράτη συμφώνησαν να υπενοικιάζει η Ρωσία τις εκεί ναυτικές βάσεις, σε μια περιοχή όμως που η Ρωσία ανέκαθεν θεωρούσε εθνικό της έδαφος.

Η Ουκρανία ως κράτος αντιμετωπίζει έντονες φυγόκεντρες τάσεις. Η χώρα χωρίζεται τόσο γεωγραφικά όσο και θρησκευτικά και εθνοτικά σε δύο κομμάτια. Χονδρικά θα μπορούσαμε να πούμε ότι ο άξονας διαχωρισμού εντοπίζεται στις όχθες του ποταμού Δνειπέρου ο οποίος χωρίζει τη χώρα σε ανατολικό και δυτικό κομμάτι. Το ανατολικό τμήμα και τα παράλια εμπεριέχουν σημαντικούς αριθμούς ρωσόφονων ορθόδοξων (η απογραφή του 2001 δίνει μια κατανομή 70% όσων ομιλούν ουκρανικά και 30% όσων ομιλούν τη ρωσική σε όλη την επικράτεια) και είναι περιοχές πλούσιες σε φυσικούς πόρους. Το δυτικό κομμάτι αποτελείται από σλαβόφωνους καθολικούς και ουνίτες και διαθέτει φτωχότερους πόρους. Το ανατολικό τμήμα πάντοτε είχε και επιζητούσε στενότερες σχέσεις με τη Ρωσία, τόσο πολιτισμικά όσο και εμπορικά ενώ το δυτικό τμήμα έχει περισσότερο κεντροευρωπαϊκό προσανατολισμό. Εάν στο μείγμα αυτό προσθέσουμε χρόνια κακοδιαχείριση, εκτεταμένη διαφθορά και νεποτισμό, αλλά και ασταθείς δημοκρατικούς θεσμούς, τότε εύκολα μπορούμε να καταλήξουμε στη σημερινή εκρηκτική κατάσταση.

Η Ρωσία έχει αποφασίσει να επέμβει στην περιοχή διότι θεωρεί ότι αντιμετωπίζει μείζον ζήτημα ασφάλειας. Η Ρωσία δεν θεωρώ ότι ενδιαφέρεται άμεσα για τον εδαφικό τεμαχισμό της Ουκρανίας με εξαίρεση ίσως, τη χερσόνησο της Κριμαίας. Η Ουκρανία της είναι χρήσιμη ως κράτος δορυφόρος και ανάχωμα στη δυτική επιρροή. Η Ρωσία θεωρεί και ως ένα βαθμό είναι αλήθεια, ότι οι δυτικοί αναμείχθηκαν στα εσωτερικά της Ουκρανίας προκαλώντας την πτώση ενός φιλορωσικού καθεστώτος. Η απόσπαση της Ουκρανίας από τη ρωσική σφαίρα επιρροής δημιουργεί δίλλημα ασφάλειας στη Ρωσία. Εάν επιτρέψει μια τέτοια εξέλιξη, τότε η Ουκρανία θα ενταχθεί στις δυτικές συλλογικές δομές ασφάλειας πράγμα που η Μόσχα το θεωρεί κόκκινη γραμμή. Η δυνητική εγκατάσταση αντιβαλλιστικών και άλλων οπλικών συστημάτων στην ουκρανική επικράτεια ακυρώνει στην πράξη την πυρηνική ισορροπία του τρόμου μεταξύ Ρωσίας και Η.Π.Α. η οποία βασίζεται στην βέβαιη αμοιβαία καταστροφή (M.A.D. = Mutually Assured Destruction) εφόσον ένας από τους δύο παίκτες κάνει επιθετική χρήση πυρηνικών όπλων. Όταν ο ένας παίκτης διαθέτει αμυντικό σύστημα ενάντια στη βέβαιη καταστροφή, τότε η πυρηνική αποτροπή χάνει το νόημα της με αποτέλεσμα να υπάρχει εξαιρετικά αυξημένη συστημική αστάθεια. Γενικότερα όμως, η ύπαρξη διάμεσων κρατών δορυφόρων (buffer states) όπως η Λευκορωσία, η Αρμενία και το Καζακστάν είναι εξαιρετικά χρήσιμη για τη Ρωσία τόσο σε θέματα ασφάλειας και σκληρής ισχύος όσο και σε θέματα ήπιας ισχύος. Η επιχειρούμενη απόσχιση ζωτικού χώρου της Μόσχας είναι φυσικό να ενεργοποιήσει μηχανισμούς αντίδρασης. Το συντελούμενο παίγνιο ισχύος είναι επομένως αρκετά σύνθετο όσο και συνηθισμένο μεταξύ των μεγάλων δυνάμεων. Τα όσα ακούγονται περί διεθνούς δικαίου, διεθνών συνθηκών και δημοκρατίας είναι απλά οι προσπάθειες και των δύο πλευρών προκειμένου να επιτύχουν εσωτερική και εξωτερική νομιμοποίηση ως προς τις ενέργειές τους. Δεν είναι δυνατόν κάποιος να λάβει σοβαρά υπόψη του τα λεγόμενα των αμερικανών περί δημοκρατίας ή μονομερών επεμβάσεων όταν μόλις πριν λίγους μήνες στήριξαν τη στρατιωτική δικτατορία στην Αίγυπτο. Ούτε όμως και οι Ρώσοι νομιμοποιούνται να ομιλούν περί ανθρωπίνων δικαιωμάτων όταν στην περίπτωση της Συρίας πρακτικά στηρίζουν έναν δικτάτορα. Υπάρχει μια σύγκρουση συμφερόντων στην περιοχή η οποία υποδαυλίζεται από το φόβο της Ρωσίας ως προς τις δυτικές προθέσεις και την καχυποψία της για τα σχέδια τους. Η ύπαρξη, πρόσφατου σχετικά, αρνητικού παρελθόντος όπως περιέγραψα παραπάνω, φορτίζει αρνητικά ένα ήδη βεβαρυμμένο κλίμα. 

Η κατάσταση δε διαφέρει ιδιαίτερα ως προς τη φύση της σε σχέση με την πυραυλική κρίση της Κούβας το 1962. Εκεί, οι σοβιετικοί εισήλθαν βίαια σε ζωτικό αμερικανικό χώρο υποστηρίζοντας τον, κομμουνιστή από ανάγκη, Κάστρο και εγκαθιστώντας επιθετικούς βαλλιστικούς πυραύλους. Οι δύο δυνάμεις έφθασαν πολύ κοντά στην πυρηνική ανταλλαγή για να κάνει πίσω τελικά ο Χρουστσόφ αποσύροντας τους πυραύλους. Λογικά, ήδη υπάρχουν παρασκηνιακές συνεννοήσεις μακριά από τα φώτα της δημοσιότητας ως προς αυτό το σκοπό. Η Ρωσία θα σταματήσει να υποδαυλίζει περεταίρω αποσχιστικές τάσεις στην ανατολική Ουκρανία με αντάλλαγμα τη σιωπηρή υπόσχεση των δυτικών να μην εντάξουν την Ουκρανία σε κάποιο συλλογικό σύστημα ασφάλειας (ΝΑΤΟ) ή οικονομίας (ΕΕ). Η Κριμαία ίσως να αποσχιστεί κατά τα πρότυπα της Απχαζίας και να αποτελέσει μια ανεξάρτητη δημοκρατία που μόνο η Ρωσία αναγνωρίζει την υπόσταση της. Η Δύση δε φάνηκε να διδάχθηκε από τα γεγονότα στη Γεωργία το 2008 και επιχείρησε το ίδιο τέχνασμα στην Ουκρανία, εν μέσω μάλιστα Ολυμπιακών Αγώνων στη Ρωσία, γεγονός το οποίο έριξε περεταίρω λάδι στη φωτιά. Σε αντίθεση με τη Γεωργία όμως, εδώ το τίμημα είναι σημαντικά υψηλότερο, για αυτό και η φαινομενικά τόσο επιθετική στάση της Ρωσίας. Σε σχέση με την τωρινή κρίση ευελπιστώ ότι ψυχραιμότερες απόψεις εκατέρωθεν θα επικρατήσουν και θα βρεθεί μια λύση μακριά από τα φώτα της δημοσιότητας περίπου όπως περιγράφηκε παραπάνω. Το κλειδί στην επίλυση βρίσκεται ακριβώς εκεί: στη συχνή ανταλλαγή πληροφοριών και απόψεων προκειμένου να παρθούν οι βέλτιστες αποφάσεις. Εκτιμώ ότι οδεύοντας προς ένα πολυπολικό παγκόσμιο σύστημα τέτοιες κρίσεις θα είναι ολοένα και συχνότερες μεταξύ των μεγάλων δυνάμεων.  

Το τέλος μιας εποχής;

Φανταστείτε μια χώρα με τα εξής χαρακτηριστικά: ο λαϊκισμός και η δημαγωγία είναι στην ημερήσια διάταξη. Η οικογενειοκρατία, ο νεποτισμός, η ευνοιοκρατία και η προαγωγή μετρίων, μια καθημερινότητα. Η εκλογική διαδικασία αποτελεί κατά βάση ένα προπέτασμα εικονικής πραγματικότητας, όπου ομάδες ψηφοφόρων εξαγοράζονται με κρατικά χρήματα. Η οικονομία αντιμετωπίζει έντονα προβλήματα παραγωγικής και τεχνολογικής υστέρησης αλλά δεν αναλαμβάνεται κάποια πρωτοβουλία αλλαγών εξ’ αιτίας της μεγάλης πολιτικής ισχύος διαφόρων συντεχνιών. Η ανώτατη δικαστική και στρατιωτική ηγεσία είναι αδιάφορη διότι η εξέλιξη της εξαρτάται από την αρχαιότητα και την εύνοια της πολιτικής ηγεσίας χωρίς να αναζητείται κάποια ξεχωριστή ικανότητα. Η μεγάλη πλειοψηφία του κόσμου παρακολουθεί με απάθεια το θέαμα, βολεμένη στα ψίχουλα και θαμπωμένη από τα θεάματα. Όταν τα πράγματα ζορίζουν στο εσωτερικό η ηγεσία επιχειρεί να εξάγει ή να επιρρίψει το πρόβλημα σε εξωγενείς παράγοντες. Η χώρα θεωρείται ότι διαθέτει επαρκή ασφάλεια λόγω του επαγγελματικού στρατού που διαθέτει, αλλά οι επαγγελματίες οπλίτες είναι στην πλειονότητα τους ράθυμοι και ακατάλληλοι για υπηρεσία. Οι υπόλοιποι πολίτες αποφεύγουν να υπηρετήσουν στον εθνικό στρατό προφασιζόμενοι διάφορα τερτίπια. Το δημόσιο έχει έναν ειδικό λογαριασμό όπου συγκεντρώνονται τα χρήματα όσων εξαγοράζουν τη θητεία τους, αλλά αυτός ο λογαριασμός αποτελεί δεξαμενή άντλησης χρημάτων για τα δώρα που κάνει η πολιτική ηγεσία προς ημέτερους. Ελάχιστοι αξιωματικοί και πολιτικοί ηγέτες αντιλαμβάνονται τα ανησυχητικά σύννεφα στον ορίζοντα αλλά είναι τέτοια η αδράνεια και η ραστώνη του συστήματος που ουδείς ενδιαφέρεται να ακούσει τις όποιες κραυγές αγωνίας. Η στρατηγική του κράτους είναι ανύπαρκτη και οι αποφάσεις συνήθως καιροσκοπικές και βασισμένες σε λανθασμένα ή φανταστικά δεδομένα. Το τέλος πλησιάζει και η πολιτική ηγεσία επιχειρεί φυγή από τα προβλήματα μέσω μιας πολεμικής περιπέτειας. Το αποτέλεσμα φυσικά καταστροφικό.

Σε μια άλλη γειτονική χώρα τα πράγματα είναι εντελώς διαφορετικά. Οι ηγέτες ενδιαφέρονται πραγματικά για την ευημερία του συνόλου και οι αποφάσεις τους διαπνέονται από ρεαλισμό και ορθολογική σκέψη. Υπάρχουν ρεαλιστικοί πολιτικοί στόχοι βασισμένοι σε πραγματικά δεδομένα και χαραγμένη στρατηγική προκειμένου αυτοί να υλοποιηθούν. Το σύστημα βασίζεται στην αξιοκρατία και αναζητά τους άριστους προκειμένου να υλοποιηθεί η κρατική πολιτική. Τα συντεχνιακά συμφέροντα παραμερίζονται μπροστά στο γενικό καλό. Υπάρχει προγραμματισμός σε όλες τις εκφάνσεις της κοινωνίας μέχρι και την τελευταία λεπτομέρεια, ταυτόχρονα όμως δίδεται μεγάλη ελευθερία στο άτομο στο πως θα υλοποιήσει τους στόχους του. Η ηγεσία θέτει τους στόχους και οι υφιστάμενοι μπορούν να χρησιμοποιήσουν την εφευρετικότητα τους κατά το δοκούν για την υλοποίηση τους. Ο στρατός αποτελείται από κληρωτούς οι οποίοι με μεγάλη προθυμία υπηρετούν τη θητεία τους για το συμφέρον του συνόλου. Οι αξιωματικοί είναι όλοι επαγγελματίες και προάγονται βάσει αξιολόγησης και επιδόσεων. Μόνο οι καλύτεροι υπηρετούν σε κρίσιμες επιτελικές θέσεις. Το εκπαιδευτικό επίπεδο του πληθυσμού είναι πολύ υψηλό και άνω του μέσου όρου, ενώ δίνεται μεγάλη έμφαση στη διαρκή εκπαίδευση και εμβάθυνση της γνώσης. Η τεχνολογική καινοτομία αποτελεί την αιχμή του δόρατος της κρατικής πολιτικής και προωθείται με κάθε ευκαιρία. Η πολιτική ηγεσία έχει την προσοχή της στραμμένη στην αύξηση της ισχύος της κρατικής οντότητας και όταν αντιλαμβάνεται τα προβλήματα της γειτονικής χώρας με μαεστρία την ωθεί σε στρατιωτική περιπέτεια. Το αποτέλεσμα είναι μια σαρωτική νίκη υπέρ της. Μάλιστα η νίκη της είναι τόσο εντυπωσιακή που το αποτέλεσμα της προκαλεί το θαυμασμό, φόβο και δέος των άλλων κρατών της περιοχής. Οι χώρες του παραδείγματος μας; Η Γαλλία και η Πρωσία την εποχή της δεύτερης γαλλικής αυτοκρατορίας (1852 – 1870).

Πρόσφατα ολοκλήρωσα την ανάγνωση ενός βιβλίου (The Franco-Prussian War: The German Conquest of France in 1870-1871) του Geoffrey Wawro 

http://www.amazon.com/Franco-Prussian-War-German-Conquest-1870-1871/dp/052161743X/ref=la_B001IXUE7M_1_2?s=books&ie=UTF8&qid=1390463894&sr=1-2 .

Καθώς διάβαζα για το ιστορικό υπόβαθρο του πολέμου και την περιγραφή των δύο κρατών πριν από τον πόλεμο, μου έκανε μεγάλη εντύπωση η ομοιότητα κάποιων καταστάσεων που περιγράφονταν στην αυτοκρατορική Γαλλία με την μεταπολιτευτική (και όχι μόνο) Ελληνική πραγματικότητα. Σε αντίθεση με τη Γαλλία έχουμε τη μεθοδικότητα της Πρωσίας του Μπίσμαρκ όπου ο στόχος (ενοποίηση της Γερμανίας) έχει τεθεί από τις αρχές του 1850 και υπηρετείται συνεχώς μέσω μακροπρόθεσμης στρατηγικής για να ευοδωθεί τελικά το 1871 με την ίδρυση της Γερμανικής αυτοκρατορίας. Από τη μια έχουμε τον τυχοδιωκτισμό και τον φτηνό λαϊκισμό του Ναπολέοντα ΙΙΙ και από την άλλη τον ορθολογισμό και την «ρεαλπολιτίκ» του Μπίσμαρκ. 

 

Η σύγκριση με την Ελλάδα του σήμερα μόνο απογοήτευση μπορεί να φέρει. Η πλήρης απουσία στρατηγικής και ο πολιτικός καιροσκοπισμός της ηγεσίας είναι εμφανής σε κάθε πτυχή της άσκησης εξουσίας. Η πυροσβεστική αντιμετώπιση προβλημάτων και η ρίψη του αναθέματος επί εξωγενών παραγόντων βρίσκεται στην ημερήσια διάταξη. Οι όποιες αλλαγές συντελούνται υπό την πίεση των δανειστών μας, ενώ αυτοί που καλούνται να τις υπηρετήσουν δεν πιστεύουν σε αυτές. Η μετριοκρατία εξακολουθεί να βασιλεύει ωθώντας όλο και περισσότερους συμπατριώτες μας στη μετανάστευση. Στην ερώτηση, που θέλουμε να βρίσκεται η Ελλάδα σε 20 με 30 χρόνια από τώρα και πως θα επιτύχουμε τους στόχους μας, δεν υπάρχει απάντηση. Το πιο πιθανό είναι κάποιος να εισπράξει ένα ελαφρύ μειδίαμα σε συνδυασμό με το αφοπλιστικό «μέχρι τότε ποιός ζει, ποιός πεθαίνει». Η απάθεια που κυριαρχεί προσομοιάζει τους κατοίκους της Πομπηίας κατά την έκρηξη του Βεζουβίου.

 

Η Γαλλία, μετά τη λήξη του πολέμου εξήγαγε σε γενικές γραμμές τα σωστά συμπεράσματα και προχώρησε σε σαρωτικές αλλαγές οι οποίες μερικώς οδήγησαν στην αποκατάσταση της εθνικής ισχύος. Στην Ελλάδα, βρισκόμαστε στον έκτο χρόνο μιας σαρωτικής οικονομικής κρίσης και η πολιτική ηγεσία της χώρας δίνει καθημερινά μάχες οπισθοφυλακής για τη διατήρηση μιας ουτοπίας. Οι αποφάσεις λαμβάνονται σπασμωδικά, πυροσβεστικά και χωρίς καμιά μακροχρόνια στρατηγική ή εθνικό σχέδιο. Ο πληθυσμός έχει απολέσει την εμπιστοσύνη του στους θεσμούς και την ηγεσία και αυτό έχει έντονα διαβρωτικές συνέπειες στην όποια αποτελεσματικότητα της πολιτικής. Οι μισοί και παραπάνω πολίτες επί τυχαίου δείγματος δηλώνουν ότι αν μπορούσαν θα αποχωρούσαν από τη χώρα. 

http://kaparesearch.com/index.php?option=com_k2&view=item&task=download&id=35_8c2cb843c8f3130cc0b246be89f65efc&Itemid=137&lang=el . 

Είναι ευθύνη της ηγεσίας να θέτει τους στόχους και να χαράσσει την στρατηγική υλοποίησης. Είναι ευθύνη των πολιτών να συντάσσονται με το σύνολο για την υλοποίηση των εθνικών στόχων. Όταν διαταράσσεται αυτή η ισορροπία, όταν η ηγεσία υποκύπτει στον εύκολο δρόμο της δημαγωγίας, όταν οι πολίτες ανταλλάσουν την ψήφο τους έναντι ευτελών και εφήμερων ανταλλαγμάτων, τότε η ηγεσία θα είναι πάντα κατώτερη των περιστάσεων. Όμως ακριβώς επειδή αυτή η ηγεσία εκλέγεται μέσα από δημοκρατικές διαδικασίες, αποτελεί τον καθρέπτη της κοινωνίας των πολιτών και όσων αυτοί επιζητούν.  

Παιδείας το Ανάγνωσμα

Με αφορμή ένα ενδιαφέρον άρθρο του Guardian[1] είχα την ευκαιρία να μάθω ότι εδώ και λίγες μέρες βγήκαν τα στατιστικά αποτελέσματα του PISA report του Οργανισμού Οικονομικής Συνεργασίας και Ανάπτυξης (OECD). Το PISA report είναι μια μελέτη ως προς την αποτελεσματικότητα του εκπαιδευτικού συστήματος που διεξάγεται ανά τριετία, τόσο στις χώρες μέλη του ΟΟΣΑ όσο και σε άλλες χώρες που επιθυμούν να συμμετάσχουν. Διεξάγεται σε αντιπροσωπευτικό δείγμα δεκαπεντάχρονων μαθητών δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης οι οποίοι διαγωνίζονται σε εξετάσεις ευστροφίας άνευ ύλης. Η θεματολογία έχει να κάνει με κατανόηση κειμένου, γενική μαθηματική γνώση και γενική κατανόηση θετικών επιστημών. Όλες οι ερωτήσεις απευθύνονται στη μητρική γλώσσα του μαθητή και υπάρχει χρονικός περιορισμός ως προς την απάντηση. Οι ερωτήσεις χωρίζονται σε έξι πακέτα αυξανόμενης δυσκολίας (1 πολύ εύκολες,6 πολύ δύσκολες). Το δείγμα από την κάθε χώρα είναι τέτοιο ώστε να λαμβάνεται υπόψη η αναλογία μαθητικού πληθυσμού ως προς τον συνολικό πληθυσμό, η αναλογία αγοριών/κοριτσιών, η οικονομική διαστρωμάτωση των μαθητών καθώς και άλλοι παράμετροι. Ο σκοπός είναι η όσο το δυνατόν ακριβέστερη σύγκριση της αποτελεσματικότητας της εκπαιδευτικής διαδικασίας τόσο με ποιοτικούς όσο και με ποσοτικούς δείκτες. Τα αποτελέσματα της έρευνας μπορείτε να τα δείτε στο παρακάτω σύνδεσμο:

http://www.oecd.org/pisa/keyfindings/pisa-2012-results-overview.pdf

Δείγμα των ερωτήσεων μπορείτε να δείτε εδώ:

http://www.oecd.org/pisa/test/

Από περιέργεια δοκίμασα τις ερωτήσεις του δείγματος και μπορώ να πω ότι απευθύνονται στη λογική και την ευστροφία των μαθητών και όχι στην αποστήθιση κάποιας πληροφορίας. Σας προτρέπω να το δοκιμάσετε για να δείτε σε τι δεν μπορούν να απαντήσουν οι Έλληνες μαθητές.

Οι επιδόσεις της χώρας μας είναι μάλλον απογοητευτικές (4^η από το τέλος στη γενική κατάταξη ανάμεσα στις χώρες μέλη) και ενδεικτικές της ένδειας του εκπαιδευτικού μας συστήματος. Δεν είναι μόνο οι επιδόσεις που απογοητεύουν αλλά κυρίως, η κατανομή της μαθητικής κοινότητας αυτή που ανησυχεί περισσότερο. Η Ελλάδα έχει μεγάλο αριθμό μαθητών που δεν μπορούν να απαντήσουν ούτε τις εύκολες ερωτήσεις (36% του δείγματος μαθητών) και είμαστε κάτω από το μέσο όρο των χωρών μελών. Αλλά ακόμα και στους αριστούχους μαθητές, ο αριθμός που απάντησε με επιτυχία τις πιο δύσκολες ερωτήσεις είναι ιδιαίτερα χαμηλός (4% απάντησε level 5 και μόλις 1% απάντησε level 6) σε σύγκριση με μαθητές άλλων χωρών. Δηλαδή, έχουμε λίγους καλούς μαθητές οι επιδόσεις των οποίων υπολείπονται αυτές άλλων χωρών. Επαναλαμβάνω ότι οι ερωτήσεις ήταν άνευ εξεταστέας ύλης και απευθύνονταν στην κριτική ικανότητα, την ευστροφία και τη λογική του μαθητή. Από το γράφημα του Guardian μπορούμε να δούμε την πρωτοκαθεδρία των Ασιατικών χώρων (Ιαπωνία, Ν. Κορέα) καθώς και την επιτυχία, σε γενικές γραμμές, του Σκανδιναβικού μοντέλου εκπαίδευσης. Υπάρχουν πάρα πολλά χρήσιμα συμπεράσματα τα οποία μπορούν να εξαχθούν από τα αποτελέσματα αυτής της μελέτης και για τα οποία θα χρειαζόμουν πάρα πολλές σελίδες για να παραθέσω αναλυτικά.

Η στατιστική αυτή είναι χρήσιμη γιατί καταρρίπτει μια σειρά από μύθους που συνοδεύουν το ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα.

Μύθος πρώτος: Οι έλληνες μαθητές είναι «έξυπνοι» και τα καταφέρνουν καλύτερα από τους άλλους. Δείτε πόσα μυαλά έχουμε στο εξωτερικό, πόσες νίκες έχουμε σε μαθητικές Ολυμπιάδες κ.λ.π.

Δεν είμαστε εξυπνότεροι από τους άλλους. Οι καλύτεροι μας μαθητές είναι λιγότεροι και με χειρότερες επιδόσεις από αυτές άλλων κρατών. Οι καλύτεροι μας δεν παραμένουν στην Ελλάδα αλλά μεταναστεύουν μαζικά στο εξωτερικό όπου με την παρουσίας τους κοσμούν ξένα εκπαιδευτικά ιδρύματα ή προσφέρουν τις πολύτιμες γνώσεις και υπηρεσίες τους σε αυτούς που τις αναγνωρίζουν και τις αμείβουν αντίστοιχα.

Μύθος δεύτερος: Φταίει το μνημόνιο για αυτή την κατάντια

Κάτι τέτοιο δεν ισχύει και σίγουρα δεν έχει αποτυπωθεί στατιστικά ακόμα. Από το 2003 έως το 2012 αποδεικνύεται στατιστικά ότι η οικονομική διαστρωμάτωση των μαθητών δεν είναι στατιστικά σημαντική ως προς την επίδοση τους στην Ελλάδα. Ιδιωτικά ή δημόσια σχολεία, όλοι θα περάσουν από την λογική αποστήθισης που επιβάλλει το φροντιστήριο και το εξεταστικό σύστημα. Όσοι έχουν περισσότερα χρήματα μπορούν ενδεχομένως να δώσουν περισσότερες ευκαιρίες στα παιδιά τους, αλλά το αποτέλεσμα παραμένει το ίδιο: η παπαγαλία ζει και βασιλεύει.

Η αποσάθρωση του δημόσιου σχολίου είναι μια μακροχρόνια διαδικασία που ξεκίνησε τη δεκαετία του 80 και που τώρα θα δρέψουμε τους καρπούς των κόπων μας. Το πιο λυπηρό είναι ότι ακόμα και οι λιγοστοί πόροι που διαθέτουμε για το μέλλον των παιδιών μας έχουν εξαιρετικά χαμηλή αποδοτικότητα.

Εν κατακλείδι, υπό ιδανικές συνθήκες θα θέλαμε έναν μαθητικό πληθυσμό ως εξής: κανονική κατανομή μαθητών (σχήμα καμπάνας) με μεγάλο πληθυσμό μαθητών στα μεσαία στρώματα επιδόσεων και μικρές αποκλείσεις ανάμεσα στο χειρότερο 20% των μαθητών και το αντίστοιχο καλύτερο 20%. Εμείς έχουμε αυτή τη στιγμή μεγάλο αριθμό μαθητών στις χειρότερες επιδόσεις, μια αδύναμη σχετικά μέση κατάσταση και μικρό αριθμό εξαιρετικών μαθητών με χαώδη διαφορά από τους υπόλοιπους. Αυτό σημαίνει ότι το σχολείο όπως λειτουργεί σήμερα έχει αποτύχει στην παραγωγή ορθολογικά σκεπτόμενων πολιτών με εφόδια τέτοια, που να τους επιτρέπουν να συνεισφέρουν θετικά στο σύνολο στο οποίο μετέχουν. Ο ρόλος της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης δεν είναι να λειτουργήσει ως προθάλαμος της τριτοβάθμιας, αλλά να προσφέρει εφόδια στο μαθητή για να λειτουργήσει ως λογικά και κριτικά σκεπτόμενος πολίτης με δικαιώματα και υποχρεώσεις. Η ζοφερή πραγματικότητα σήμερα λέει ότι τα παιδιά στοιβάζονται κατά κανόνα σε άθλια σχολεία με απαράδεκτα και απαρχαιωμένα εκπαιδευτικά βοηθήματα κα με καθηγητές είτε αδιάφορους είτε σε απόγνωση. Όσοι γονείς διαθέτουν χρήματα, στέλνουν τα παιδιά τους σε ιδιωτικά σχολεία και φροντιστήρια όχι για να εκπαιδευτούν, αλλά αφενός για να είναι σίγουροι ότι γίνονται μαθήματα και αφετέρου για να κατορθώσουν να υπερνικήσουν με καλύτερες πιθανότητες τις πανελλαδικές εξετάσεις. Οι πραγματικά άριστοι θα κοιτάξουν να φύγουν στο εξωτερικό όπου και θα παραμείνουν χωρίς να επιστρέψουν ποτέ. Μια χώρα η οποία ουδέποτε θέλησε να λειτουργήσει υπό το καθεστώς αριστείας, που δεν ανταμείβει την αριστεία αλλά αντίθετα τη φθονεί και της βάζει εμπόδια, πράγματι τρώει τα παιδιά της. Και εμείς, θα μείνουμε πίσω να καμαρώνουμε αυτούς που έφυγαν και διαφημίζουν το «ελληνικό πνεύμα» βαυκαλιζόμενοι για τη δήθεν ανωτερότητα μας.  

Έχουμε μετατρέψει την εκπαιδευτική διαδικασία σε προετοιμασία για τη μια και μοναδική σημαντική εξέταση στη ζωή μας. Αφού περάσαμε τις πανελλαδικές, θέλουμε σίγουρα επαγγελματικά δικαιώματα, θέλουμε σίγουρη δουλεία μέχρι τη σύνταξη χωρίς ποτέ ξανά να κριθούμε. Πέρασε, για παράδειγμα, κάποιος στην ιατρική σχολή και αυτό σημαίνει ότι κάποτε, όποτε, θα γίνει ειδικός γιατρός. Κανείς ποτέ δεν θα απορριφθεί από το σύστημα «γιατί το παιδί διάβασε και κόπιασε για να περάσει». Δεχόμαστε αδιαμαρτύρητα τον γιατρό που έκανε δεκαετία για να πάρει το πτυχίο του. Δεχόμαστε αδιαμαρτύρητα να γίνει ειδικευόμενος βάσει αρχαιότητας και όχι βάσει αριστείας. Και κατόπιν αυτός ο άνθρωπος θα γίνει ειδικός χωρίς να περάσει ουσιαστικές εξετάσεις (σας προκαλώ να μου βρείτε ΕΝΑΝ ειδικευόμενο ο οποίος κόπηκε οριστικά από το να γίνει ειδικός), χωρίς κάποιος να ελέγχει αργότερα σε τακτά διαστήματα τις ικανότητες του και το αν εξελίσσεται η επιστημονική του κατάρτιση. Και αυτό ισχύει παντού σε όλα τα επαγγέλματα και σε όλες τις εκφάνσεις της κοινωνικής μας δραστηριότητας.

Η μελέτη αυτή του ΟΟΣΑ αποτελεί ένα δυνατό καμπανάκι κινδύνου και για έναν ακόμα σημαντικό λόγο: ένας απαίδευτος πολίτης αποτελεί εύκολα έρμαιο δημαγωγίας, λαϊκισμού και χειραγώγησης από ανθρώπους ή ομάδες με ταπεινά κίνητρα. Όλοι πέφτουν από τα σύννεφα για την άνοδο ενός νεοναζιστικού μορφώματος στη χώρα μας. Πως θα αντισταθεί ο πολίτης στις σειρήνες της δημαγωγίας όταν δεν διαθέτει τα πνευματικά εφόδια για να το κάνει αυτό; Σε τελική ανάλυση παιδεία σημαίνει ελευθερία, ελευθερία της άποψης και της γνώμης, ελευθερία της επιλογής.       

---

[1] http://www.theguardian.com/education/2013/dec/03/uk-students-education-oecd-pisa-report