Οικονομική Ύφεση Τύπου W και η Ελληνική Πραγματικότητα

Πρόσφατα, ο διάσημος για την «δραματική» πρόβλεψη της οικονομικής κρίσης οικονομολόγος Nouriel Rubini, προέβει στην εκτίμηση ότι το 2013 θα είναι το έτος της τέλειας οικονομικής καταιγίδας. Οι λόγοι που σύμφωνα με τον ίδιο θα οδηγήσουν εκεί είναι η αναιμική ανάκαμψη από τη χρηματοπιστωτική κρίση του 2008 που οδήγησε σε ανάπτυξη κατώτερη των προσδοκιών. Η ανάπτυξη που σημείωσαν οι ισχυρότερες οικονομίες του κόσμου (με εξαίρεση την Κίνα για την οποία θα αναφερθούμε ειδικότερα παρακάτω) υπήρξε κατώτερη των προσδοκιών και δεν κατόρθωσε να αντιμετωπίσει αποτελεσματική την αυξημένη ανεργία. Ο πακτωλός χρημάτων που οι δυτικές οικονομίες σπατάλησαν με άκριτο τρόπο προκειμένου να διασωθεί το χρηματοπιστωτικό τους σύστημα οδήγησαν σε υπέρογκη αύξηση των κρατικών χρεών χωρίς αυτά τα κεφάλαια να οδηγήσουν στη δυναμική αναθέρμανση της οικονομίας. Ναι μεν απεφεύχθη μια συστημική κατάρρευση του συστήματος, πλην όμως η πυροσβεστική φύση των μέτρων που ελήφθησαν ίσως οδηγήσει σε ακόμα μεγαλύτερα προβλήματα από αυτά που υποτίθεται ότι θεράπευσε. Η παγίδα ρευστότητας[1] στην οποία βρίσκονται σήμερα οι δυτικές οικονομίες σε συνδυασμό με μεγάλες ανισορροπίες στα ισοζύγια πληρωμών τους, οδηγεί δυνητικά την παγκόσμια οικονομία σε επικίνδυνες ατραπούς.

Μια από τις αθέατες πλευρές της οικονομικής κρίσης η οποία είναι δύσκολο να γίνει ευρύτερα κατανοητή είναι οι μεγάλες ανισορροπίες σε παγκόσμιο επίπεδο των ισοζυγίων πληρωμών. Και είναι δύσκολο να γίνει κατανοητό γιατί η ίδια η λέξη «ισοζύγιο» υποδηλώνει ισορροπία ανάμεσα σε δύο μεγέθη. Άρα πως είναι δυνατόν ένα ισοζύγιο να δημιουργεί προβλήματα; Πολύ απλοϊκά, το ισοζύγιο πληρωμών μιας χώρας αποτελείται από διάφορους «λογαριασμούς» οι οποίοι μεταξύ τους πάντα ισοσκελίζουν. Εκεί θα βρούμε το ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών που περιλαμβάνει το πιο γνωστό σε όλους εμπορικό ισοζύγιο (εξαγωγές μείον εισαγωγές), το ισοζύγιο υπηρεσιών (τουρισμός και λοιπές υπηρεσίες), ισοζύγιο εισοδημάτων (π.χ. εισπράξεις αμοιβών, μισθών, τόκων, μερισμάτων κ.α από και προς την αλλοδαπή) και το ισοζύγιο τρεχουσών μεταβιβάσεων (μεταβιβάσεις από Ε.Ε. , μεταναστευτικά εμβάσματα κ.α.). Υπάρχει όμως και το ισοζύγιο χρηματοοικονομικών συναλλαγών το οποίο μετράει τις ροές άμεσων ξένων επενδύσεων (π.χ. άνοιγμα μια ελληνικής επιχείρησης στη Βουλγαρία μείον το άνοιγμα μιας ξένης επιχείρησης στην Ελλάδα), τις ροές χαρτοφυλακίου (απαιτήσεις, κατοχή για παράδειγμα γερμανικών ομολόγων και υποχρεώσεις, κατοχή ομολόγων του Ελληνικού Δημοσίου από αλλοδαπούς), ροές λοιπών επενδύσεων (εδώ εντάσσονται οι εγγυήσεις ή άλλα δάνεια της γενικής κυβέρνησης) καθώς και μεταβολή συναλλαγματικών διαθεσίμων.

Μπερδευτήκατε; Το μόνο σίγουρο! Ας πάμε να τα δούμε αναλυτικά ένα προς ένα εξηγώντας και τη συσχέτιση τους με το ελληνικό πρόβλημα. Η Ελλάδα ως γνωστόν είναι μια χώρα που διαρκώς παράγει ελλείμματα για λόγους οι οποίοι έχουν εκτενώς καταγραφεί. Τα έσοδα είναι συνεχώς χαμηλότερα από τις δαπάνες και για να καλυφθεί το κενό και να είναι συνεπής η χώρα προς τις υποχρεώσεις της προβαίνει σε δανεισμό. Είναι όμως μόνο αυτό το πρόβλημα;

α) Εμπορικό Ισοζύγιο: Εξαγωγές μείον Εισαγωγές. Η Ελλάδα είναι μια χώρα που εισάγει μια πληθώρα αγαθών (από καύσιμα και φάρμακα έως επεξεργασμένα και ακατέργαστα τρόφιμα όπως π.χ. Ουκρανικό σιτάρι). Το έλλειμμα εδώ έχει μειωθεί τα τελευταία χρόνια της κρίσης κυρίως γιατί η αγοραστική δύναμη του κόσμου έχει ελαττωθεί και όχι εξαιτίας κάποιας δραστικής τόνωσης των εξαγωγών.

β) Ισοζύγιο Υπηρεσιών: Εδώ εξαιτίας του τουρισμού διασώζεται η παρτίδα αλλά υπηρεσίες αποτελούν και οι σπουδές στο εξωτερικό καθώς και οι υπηρεσίες υγείας. Τις εποχές οικονομικής ευμάρειας όπου στα Βρετανικά πανεπιστήμια υπήρχαν περίπου 35.000 Έλληνες φοιτητές τα εμβάσματα σπουδών ανέρχονταν στο ύψος του 1 δις Ευρώ ετησίως. Αυτό «κόβει» το πλεόνασμα από τον τουρισμό κατά το αντίστοιχο ποσό.

γ) Ισοζύγιο Εισοδημάτων: Κάποιος Έλληνας εργάζεται στο εξωτερικό για ξένη εταιρεία και καρπώνεται κάποια αμοιβή την οποία φέρνει στην Ελλάδα. Αντίστοιχα, κάποιος αλλοδαπός αμείβεται στην Ελλάδα ή λαμβάνει τόκους, μερίσματα ή κέρδη και την πρόσοδο αυτή την μεταβιβάζει στο εξωτερικό.

δ) Τρέχουσες Μεταβιβάσεις: Τα διάφορα «ευρωπάκετα» (Ντελόρ, ΕΣΠΑ κ.α.) περιλαμβάνονται στο θετικό πρόσημο αυτού του ισοζυγίου. Τα μεταναστευτικά εμβάσματα που έρχονται στην Ελλάδα αποτελούν συν. Τα εμβάσματα των μεταναστών που διαβιούν στη χώρα μας αποτελούν μείον.

Πάμε τώρα στο Ισοζύγιο Χρηματοοικονομικών Συναλλαγών:

α) Άμεσες Επενδύσεις: οι επιχειρήσεις μας που φεύγουν για τη Βουλγαρία, οι τράπεζες που ανοίγουν θυγατρικές στα Βαλκάνια είναι χρήμα που φεύγει από την Ελλάδα (που μπορεί μελλοντικά να αποφέρει εισόδημα εντός της Ελλάδας μπορεί και όχι). Το ΙΚΕΑ, τo Lidl κ.α. αποτελούν χρήματα που μπαίνουν στη χώρα. Το πόσο παραγωγικές είναι αυτές οι επενδύσεις και ποιος ωφελείτε από αυτές είναι μια άλλη μεγάλη ιστορία που δεν είναι επί του παρόντος.

β) Επενδύσεις χαρτοφυλακίου: Εδώ ερχόμαστε στο ζουμί της υποθέσεως. Όταν η κυβέρνηση παράγει έλλειμμα αναγκάζεται να δανειστεί μέσω της έκδοσης ομολόγων. Τα ομόλογα που κατέχουν αλλοδαποί, ο εξωτερικός δανεισμός της χώρας (στην περίπτωση της Ελλάδας άνω του 90% του χρέους της) αποτελεί υποχρέωση (liability) το οποίο εκτός των άλλων έχει επίπτωση στο ισοζύγιο εισοδημάτων όταν η χώρα καλείται να πληρώσει τόκους.

Πάμε τώρα να συνδέσουμε όλα τα παραπάνω με το ελληνικό πρόβλημα. Επί δραχμής όλη αυτή η κατάσταση παραγωγής ελλειμμάτων και συνεχούς δανεισμού ελεγχόταν τεχνηέντως με τη χρήση νομισματικής πολιτικής. Η υποτίμηση της δραχμής καθιστούσε μεν ακριβότερη την εξυπηρέτηση του εξωτερικού χρέους, αλλά έκανε και πιο ακριβές τις εισαγωγές προστατεύοντας έτσι την εγχώρια παραγωγή. Ο τουρισμός ήταν φθηνότερος και οι σπουδές στο εξωτερικό απαγορευτικές για τους περισσότερους. Η Ελλάδα δεν είχε μετανάστες, αντίθετα λάμβανε μεγάλα ποσά από ναυτιλιακά και μεταναστευτικά εμβάσματα καθώς και πλούσια (και εν πολλής ανεξέλεγκτα τον πρώτο καιρό) «ευρωπακέτα». Παρότι ο εξωτερικός δανεισμός ήταν σαφώς πιο δύσκολος και δαπανηρός πριν το ευρώ, υπήρχε πάντα το πιεστήριο της τράπεζας της Ελλάδας προκειμένου να καλυφθούν οι ανάγκες ρευστότητας της κυβέρνησης. Αυτά όλα σε συνδυασμό με μια κρατικού τύπου προστατευτική οικονομία με μεγάλους περιορισμούς στην κίνηση κεφαλαίων καθώς και στην ιδιωτική πίστωση, κατόρθωναν να προσδώσουν έναν αέρα επίπλαστης ευημερίας στον κόσμο. Ο κόσμος ένιωθε ότι είχε «λεφτά» στα χέρια του, άλλο που αυτά τα χρήματα έχαναν κάθε χρόνο άνω του 10% της αγοραστικής τους δύναμης. Η ελεγχόμενη διολίσθηση της δραχμής επέτρεπε το κρύψιμο των προβλημάτων κάτω από το χαλί.

Με την είσοδο μας στο ευρώ, ουσιαστικά μας αφαιρέθηκε η δυνατότητα να κρύβουμε τα προβλήματα μας. Αντίθετα, η Ελλάδα βρέθηκε ξαφνικά στη χώρα του παραμυθιού όπου μέσα σε μια νύχτα μπορούσε να δανειστεί σε σκληρό νόμισμα με όρους Γερμανίας χωρίς να ανησυχεί για τον πληθωρισμό. Στην Ελλάδα, εισήλθε φθηνό δανεικό χρήμα το οποίο μετατράπηκε σε μισθούς, ιδιωτική πίστωση και κατανάλωση εισαγόμενων προϊόντων. Όπως έχουμε ξαναπεί, το Ευρώ είναι ένα νόμισμα κομμένο και ραμμένο στα μέτρα της Γερμανίας, κάτι το οποίο ήταν γνωστό (ή που θα έπρεπε να ήταν γνωστό στην ηγεσία μας) όταν με τη θέληση μας εισήλθαμε εντός της ζώνης του. Η Γερμανία, εφαρμόζοντας πρακτικές συγκράτησης και περιστολής του μισθολογικού κόστους πέτυχε πολλαπλά οφέλη: αφενός περιόρισε την εγχώρια κατανάλωση και άρα την ανάγκη για εισαγωγές, ενίσχυσε τη ροπή προς αποταμίευση των πολιτών της και ενίσχυσε την ανταγωνιστικότητα των εξαγωγών της (μέσω φυσικά και της επένδυσης σε τεχνολογικές καινοτομίες στην παραγωγή). Όσο αυξάνονταν τα ελλείμματα χωρών όπως της Ελλάδας τόσο αυξανόταν η ισχύς της γερμανικής οικονομίας αφού στην παγκόσμια οικονομία το έλλειμμα (εμπορικό ή άλλο) του ενός είναι το πλεόνασμα κάποιου άλλου. Η Γερμανία, με πλεόνασμα αποταμίευσης και εξαγωγών μπόρεσε να κατακλύσει τον Ευρωπαϊκό νότο με φθηνό χρήμα αγοράζοντας Ισπανικά, Ιταλικά, Ελληνικά ομόλογα. Αυτό με τη σειρά του υπέσκαπτε όλο και περισσότερο τις αδύναμες στον τομέα της παραγωγικότητας οικονομίες του νότου. Αυτό συνέβη όχι μόνο με τη Γερμανία, αλλά και με την Κίνα για παράδειγμα, η οποία διατηρεί ένα τεράστιο εμπορικό πλεόνασμα σε σχέση με τις Η.Π.Α. το οποίο στη συνέχεια επενδύει αγοράζοντας ομόλογα του αμερικανικού δημοσίου διατηρώντας έτσι το αμερικανικό δολάριο υψηλά και το δικό της νόμισμα χαμηλά με αποτέλεσμα να διατηρεί χαμηλές τις τιμές των εξαγόμενων προϊόντων της. Όμως, η παρούσα κρίση έχει φανερώσει αυτές τις ανισορροπίες καταδεικνύοντας την αστάθεια που αυτές προκαλούν στην παγκόσμια οικονομία.

Η προσπάθεια αντιμετώπισης των προβλημάτων του Νότου μέσω αποπληθωριστικών πολιτικών που τροφοδοτούν μια ολοένα και μεγαλύτερη ύφεση είναι αδιέξοδες. Η Γερμανία δεν μπορεί να ελπίζει ότι θα διατηρήσει για πάντα το εμπορικό της πλεόνασμα στα σημερινά του επίπεδα, κρατώντας ταυτόχρονα την εγχώρια κατανάλωση της σε χαμηλά επίπεδα και υπαγορεύοντας στους υπόλοιπους καταστροφικές πολιτικές ακραίας λιτότητας. Διότι, όταν θα καταστραφούν οι αγορές στις οποίες πουλάς τα προϊόντα σου και χρεοκοπήσουν άτακτα οι οικονομίες τις οποίες δανείζεις με επαχθείς όρους, τότε δεν θα έχεις σε ποιόν να πουλήσεις. Και επιπρόσθετα, αν όλες οι χώρες ακολουθήσουν πολιτική περιστολής της εγχώριας κατανάλωσης και εμπορικού προστατευτισμού, τότε θα οδηγηθούμε σε πολύ άσχημες καταστάσεις όπου θα υπάρχουν μόνο χαμένοι. Ο οικονομικός εθνικισμός με τη μορφή που αυτός εκφράζεται από τη Γερμανία και άλλες χώρες του βορρά σήμερα θα οδηγήσει με μαθηματική ακρίβεια στη διάλυση του Ευρώ. Φυσικά όλα τα παραπάνω δεν αποτελούν συγχωροχάρτι για τις αμαρτίες που επί δεκαετίες διέπραξαν οι ελληνικές κυβερνήσεις συσσωρεύοντας αλόγιστα χρέος το οποίο κατασπαταλήθηκε σε εφήμερες απολαύσεις.

Η ανεμική ανάπτυξη των προηγμένων οικονομιών, η παγίδα ρευστότητας στην οποία έχουν περιπέσει, το μεγάλο ύψος δημοσίου χρέους και η επιβολή λιτότητας για την αποπληρωμή του καθώς και οι μεγάλες ανισορροπίες εντός των ισοζυγίων πληρωμών τους αποτελούν συστατικά που μπορεί το 2013 να οδηγήσουν σε νέα παγκόσμια ύφεση. Μέσα σε αυτό το ζοφερό περιβάλλον, το ήδη δύσκολο ελληνικό πρόβλημα αποκτά μελανότερες διαστάσεις. Σε μια ευρωζώνη η όποια κυριαρχείται από δυνάμεις προστασίας του εθνικού οικονομικού συμφέροντος με κάθε κόστος, είναι δύσκολο να προκύψουν ουσιαστικές λύσεις ως προς το ελληνικό θέμα. Η Ελλάδα ουσιαστικά χρειάζεται περεταίρω διαγραφή του χρέους της, επιμήκυνση του παρόντος προγράμματος και ένα ειδικό ευρωπαϊκό αναπτυξιακό πρόγραμμα. Σε αντίθεση με το ΕΣΠΑ όμως το νέο αυτό πρόγραμμα θα το διαχειρίζεται απευθείας η επιτροπή οικονομικού ελέγχου (ακριβώς όπως είχε συμβεί με το σχέδιο Marshal στην Ελλάδα τη δεκαετία του 50) χωρίς καμία παρέμβαση των ελληνικών αρχών. Επειδή όμως όλα τα παραπάνω δεν διαφαίνονται στον ορίζοντα δεν βλέπω πως θα αποφύγουμε κάποια ριζοσπαστική λύση όπως η έξοδος μας από το Ευρώ. Αναγκαζόμαστε συνεχώς να παίρνουμε μέτρα λιτότητας τα οποία οδηγούν σε βαθύτερη ύφεση η οποία φέρνει νέα μέτρα. Η ύφεση μειώνει το ΑΕΠ και τα έσοδα καθιστώντας αδύνατη την αποπληρωμή των χρεών τα οποία αυξάνουν. Αυτός ο κύκλος συνεχίζει με αμείωτη ένταση προς τα κάτω, ώσπου κάποια στιγμή θα χτυπήσουμε με φόρα τον πάτο του βαρελιού. 

Η ενδεχόμενη άτακτη χρεοκοπία της Ελλάδας, παρότι η οικονομία της αντιπροσωπεύει μικρό ποσοστό της Ευρωπαϊκής και ακόμα μικρότερο της παγκόσμιας, δύναται να αποτελέσει τη θρυαλλίδα ευρύτερων αρνητικών εξελίξεων. Και εδώ το πρόβλημα δεν είναι τα νούμερα ή οι ζημιές των επενδυτών αλλά περισσότερο ο ψυχολογικός παράγοντας και η αβεβαιότητα που θα προκαλέσουν καταστροφικά σεισμικά κύματα. Η πολύ πρόσφατη ιστορία αυτής της κρίσης μας έχει διδάξει ότι και στην περίπτωση της Lehman Brothers οι εποπτικές αρχές θεωρούσαν αφενός διαχειρίσιμη την άτακτη χρεοκοπία της και αφετέρου ηθικοπλαστικά ωφέλιμη (δείτε τι παθαίνουν αυτοί που αναλαμβάνουν επικίνδυνα ρίσκα). Σημασία δεν έχει τι συνέβη μετά, αλλά το τι θεωρούσαν οι λήπτες της απόφασης ως σωστό εκείνη τη στιγμή. Και στην περίπτωση της χώρας μας, πληθαίνουν οι φωνές που θεωρούν διαχειρίσιμη την έξοδο μας από το ευρώ αλλά και ηθικά ωφέλιμη. Προσωπικά δεν είμαι θιασώτης των άκριτων διασώσεων χωρών, τραπεζών, επιχειρήσεων ή ατόμων διότι πιστεύω ότι αυτό στέλνει τα λάθος μηνύματα προς τα έξω. Αυτός που έλαβε τη λάθος απόφαση, πήρε το λάθος ρίσκο ουσιαστικά γνωρίζει ότι δεν θα έχει καμία συνέπεια για τις πράξεις του αφού πάντα θα υπάρχει ένα δίχτυ ασφαλείας. Πλην όμως, η ολοκληρωτική καταστροφή αυτού δεν αποτελεί λύση και αντίθετα επιτείνει τα προβλήματα. Αρχικά, θα έπρεπε να είχαν ληφθεί εγκαίρως όλα εκείνα τα μέτρα διάτρησης της χρηματοπιστωτικής φούσκας που έσκασε απότομα και οδήγησε την παγκόσμια οικονομία σε τρομακτικές ζημιές από το 2008 και έπειτα. Ο Keynes έλεγε ότι η περίοδος ανάπτυξης είναι η εποχή όπου επιβάλεις φόρους και μειώνεις τις δαπάνες και η ύφεση είναι η εποχή όπου χαμηλώνεις τους φόρους και αυξάνεις τις δαπάνες. Εν συνεχεία, θα πρέπει να αναζητηθούν τα μέτρα εκείνα τα οποία θα ανακουφίσουν το πρόβλημα και δεν θα το επιτείνουν. Η διάσωση της Ελλάδος θα έπρεπε να αποτελέσει μια πρώτης τάξεως αφορμή για την ισχυρότερη ευρωπαϊκή οικονομική διακυβέρνηση μέσω της υιοθέτησης ευρωομολόγων και μεταστροφής της ΕΚΤ σε δανειστή τελευταίου καταφυγίου. Η διάσωση μέσω της ισχυροποίησης της οικονομικής διακυβέρνησης της ευρωζώνης δεν θα αποτελούσε άκριτη διάσωση ούτε περίπτωση ηθικού κινδύνου (moral hazard) αφού και πάλι θα περιελάμβανε επώδυνες προσαρμογές του ελληνικού οικονομικού μοντέλου. Όμως κάτι τέτοιο θα μπορούσε να γίνει ελεγχόμενα και με δίχτυ ασφαλείας και όχι μέσα σε ένα καθεστώς ακραίου φόβου και αβεβαιότητας. Διότι μπορεί ασφαλώς ένα μεγάλο μέρος του φταιξίματος να ανήκει στην Ελλάδα η οποία ζήτησε και διαχειρίστηκε τα δάνεια, αλλά και η Γερμανία ωφελήθηκε σε μεγάλο βαθμό από τα ελληνικά και γενικότερα νοτιοευρωπαϊκά ελλείμματα. Όπως πάντα στη ζωή τα προβλήματα δεν είναι μονοδιάστατα, ούτε άσπρο – μαύρο. Ο φόβος, η αβεβαιότητα και η ασύμμετρη/ελλιπής γνώση όμως μπορούν να οδηγήσουν ορθολογικά σκεπτόμενους λήπτες αποφάσεων σε καταστροφικές αποφάσεις.

“I want to say, and this is very important: at the end we lucked out. It was luck that prevented nuclear war. We came that close to nuclear war at the end. Rational individuals: Kennedy was rational; Khrushchev was rational; Castro was rational. Rational individuals came that close to total destruction of their societies. And that danger exists today.”

Robert McNamara αναφερόμενος στην πυραυλική κρίση της Κούβας                

---

[1] Μια οικονομία εισέρχεται σε παγίδα ρευστότητας όταν τα επιτόκια της κεντρικής τράπεζας είναι μηδενικά ή πλησιάζουν στο μηδέν και παρά την φθηνή προσφορά χρήματος η αναθέρμανση της οικονομίας δεν επιτυγχάνεται

“The lamps are going out all over Europe. We shall not see them lit again in our time”

“The lamps are going out all over Europe. We shall not see them lit again in our time”[1]

Ο Otto von Bismarck, καγκελάριος της Γερμανίας (1862 – 1890) και εκφραστής στην πράξη του Realpolitik, είχε διατυπώσει την άποψη ότι αν συμβεί ένας πόλεμος στην Ευρώπη αυτό θα οφείλεται σε κάποιο τυχαίο γεγονός (silly thing) στα Βαλκάνια. Πράγματι, o Bismarck υπήρξε προφητικός αφού ένα τυχαίο γεγονός (δολοφονία του διαδόχου του Αυστριακού θρόνου) υπήρξε η αφορμή για την έκρηξη του Α΄ παγκοσμίου πολέμου, του πρώτου ολοκληρωτικού πολέμου στην ιστορία της ανθρωπότητας. Ο Bismarck βέβαια υπήρξε αδιαμφισβήτητα ηγέτης μεγάλου βεληνεκούς και είχε την ικανότητα και τη διορατικότητα να διατηρεί σε ισορροπία τους συσχετισμούς ισχύος στην Ευρώπη. Δυστυχώς στις μέρες μας, τόσο σε ευρωπαϊκό όσο και σε εθνικό επίπεδο παρατηρείται εντυπωσιακό έλλειμμα ηγεσίας, πράγμα το οποίο μπορεί να αποβεί καταλυτικό τόσο ως προς τη συχνότητα εμφάνισης ιστορικών ατυχημάτων, όσο και ως προς τη διαχείριση τους. Ο Α΄ παγκόσμιος πόλεμος εκκίνησε πράγματι από ένα τυχαίο γεγονός, σε μεγάλο βαθμό και εξαιτίας του γεγονότος ότι οι ηγεσίες τις εποχής απεδείχθησαν πολύ κατώτερες των περιστάσεων και δεν μπόρεσαν να διαχειριστούν επιτυχώς μια τέτοια κρίση. Στα της Ελλάδος, ο Ελευθέριος Βενιζέλος σε ένα σπάνιο για τον ίδιο συμβάν εσφαλμένης κρίσης, ενδίδει στις πιέσεις του λαϊκού φιλοβασιλικού κόμματος (βλέπε συνεχείς πιέσεις Σαμαρά για εκλογές) και προκηρύσσει εκλογές το 1920 βέβαιος ότι θα τις κερδίσει. Οι αντίπαλοι του, δημαγωγικά υποσχόμενοι άμεσο τερματισμό των πολεμικών επιχειρήσεων (βλέπε απαγκίστρωση από το μνημόνιο), κατορθώνουν να κερδίσουν στις εκλογές τον θριαμβευτή των Σεβρών. Οι πολεμικές επιχειρήσεις όχι μόνο δεν τερματίζονται, αλλά συνεχίζονται με αμείωτη ένταση μέχρι την τελική κατάρρευση και την Μικρασιατική καταστροφή.

Η ιστορία δεν επαναλαμβάνεται με τη λογική του καρμπόν, η ιστορική όμως ακολουθία μπορεί να μας δώσει μια εικόνα για το πώς μπορούν να εξελιχθούν τα πράγματα στο μέλλον πάντοτε υπό το πρίσμα των εκάστοτε συνθηκών. Όταν είσαι ηγέτης (ή εν δυνάμει ηγέτης) ενός κράτους, οφείλεις με νηφαλιότητα και ρεαλισμό να προσεγγίζεις τα γεγονότα και να λαμβάνεις αποφάσεις χωρίς την ανάληψη περιττού ρίσκου (risk averse behavior). Η ανάληψη ρίσκου φέρνει φόβο και αβεβαιότητα, δύο παράγοντες οι οποίοι καθιστούν εξαιρετικά δύσκολη τη λήψη αποφάσεων και τη διαχείριση κρίσεων. Σε ένα τέτοιο περιβάλλον αυξημένης αβεβαιότητας και φόβου, επιβάλλονται κινήσεις ηρεμίας, κατευνασμού των παθών και ενίσχυσης των φορτίων ισχύος της κρατικής οντότητας. Ειδικά δε για μια μικρή δύναμη όπως η Ελλάδα, η οποία είναι πολύ πιο ευάλωτη σε τυχαία εξωγενή γεγονότα, επιβάλλεται μια κατά το δυνατόν ρεαλιστική και ψύχραιμη προσέγγιση των πραγμάτων.

Δυστυχώς για άλλη μια φορά οι πολίτες της χώρας ψήφισαν με βάση το θυμό που νιώθουν για όλα αυτά τα ανεξέλεγκτα γεγονότα τα οποία τους συνθλίβουν με ολοένα και αυξανόμενη ένταση. Οι ψηφοφόροι επέλεξαν για άλλη μια φορά την άκοπη δημαγωγία και την ανεύθυνη ελπίδα που ορισμένοι εν δυνάμει ηγέτες σκόρπισαν αφειδώς κατά την προεκλογική περίοδο. Αλλά και αυτοί που διαχειρίστηκαν τις τύχες μας από την μεταπολίτευση και ύστερα φάνηκαν εγκληματικά κατώτεροι των περιστάσεων συρόμενοι ουσιαστικά από κρίση σε κρίση και από λάθος σε λάθος. Παρότι αποτελεί θλιβερή διαπίστωση το τραγικό έλλειμμα ηγεσίας, εντούτοις έστω και την ύστατη ώρα είναι ανάγκη να κινηθεί η χώρα με βάση ορισμένες ρεαλιστικές βεβαιότητες. Το ποιός ηγέτης θα κατευθύνει τη χώρα σε αυτούς τους δύσκολους καιρούς αποτελεί πράγματι δυσεπίλυτο πρόβλημα, ίσως όμως έχει ωριμάσει η ώρα και εμείς οι πολίτες να απαιτήσουμε από τους ηγέτες μας να κινηθούν εντός ρεαλιστικών πλαισίων.

Ως γνωστόν, η φύση απεχθάνεται τις ανισορροπίες και φροντίζει πάντοτε να τις αποκαθιστά. Όσο πιο μεγάλη η ανισορροπία, τόσο πιο βίαιο γεγονός είναι η αποκατάσταση της. Η ίδια παραδοχή ισχύει και στην οικονομική επιστήμη. Οι κρίσεις δεν είναι τίποτα άλλο από την αποκατάσταση μιας οικονομικής ανισορροπίας. Η περίπτωση της Ελλάδος δεν διαφέρει από αυτό τον κανόνα. Μια προστατευτικού τύπου κρατική οικονομία (1974) εισέρχεται σε έναν συνεταιρισμό κρατών (1981) όπου επιβάλλεται η πτώση των προστατευτικών τειχών. Η προσαρμογή στη νέα πραγματικότητα αναβάλλεται επ’ αόριστον εξαιτίας του νέου “Eldorado” των κοινοτικών κονδυλίων. Η παραγωγή αποσαρθρώνεται και ο έλληνας ενστερνίζεται τη νοοτροπία ότι μπορεί με λίγο ή καθόλου κόπο, με μια έξυπνη ιδέα να εργάζεται λίγο και να εισπράττει πολλά. Προσοχή, δε σημαίνει ότι αυτό συνέβη για όλους, ούτε ότι όλοι ξαφνικά έγιναν τεμπέληδες. Απλά, πέρασε ύπουλα η νοοτροπία της ήσσονος προσπάθειας. Με οικονομικούς όρους, η πλήρης στρέβλωση του συστήματος αξιών και κινήτρων της κοινωνίας αποσάρθρωσε την παραγωγική ικανότητα των ελλήνων. Τα προβλήματα κρύβονταν εντέχνως κάτω από το χαλί με τη διακριτική διολίσθηση της δραχμής και με τον ολοένα και αυξανόμενο εξωτερικό δανεισμό. Η κορύφωση του δράματος και η αρχή του τέλους, ήρθε με την είσοδο της χώρας μας στο Ευρώ. Το Ευρώ αποτελεί ουσιαστικά ένα οικονομικό παράδοξο: είναι ένα νόμισμα το οποίο έχει προηγηθεί μιας πολιτικής ένωσης ή αν θέλετε, έχει χρησιμοποιηθεί ως όχημα ομοσπονδοποίησης της Ευρώπης. Το Ευρώ εξ’ αρχής αποτελούσε ένα νόμισμα κομμένο και ραμμένο στα οικονομικά μέτρα της εξαγωγικής γερμανικής οικονομίας: σταθερότητα και έλεγχος του πληθωρισμού προκειμένου να μην υπάρχουν εκπλήξεις στην παραγωγή. Ως εκ τούτου και από τη στιγμή που δεν υπάρχουν μηχανισμοί οικονομικής εξισορρόπησης εντός της ζώνης του Ευρώ, η πορεία της κάθε χώρας εντός του εξαρτάται από το πόσο καλά μπορεί να ανταγωνιστεί τη γερμανική παραγωγικότητα. Ένα άλλο θανάσιμο ελάττωμα του Ευρώ, το οποίο κορυφαίοι οικονομολόγοι είχαν διαγνώσει πριν την υιοθέτηση του (εκτεταμένη επιστημονική βιβλιογραφία αναπτύχθηκε επί του θέματος τη δεκαετία του 90, βιβλιογραφία σαφέστατα σε γνώση των εδώ κυβερνώντων) αποτελεί το γεγονός ότι η Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα δεν μπορεί να λειτουργήσει ως αγοραστής εκτάκτου ανάγκης (lender of last resort) με την έκδοση νέου χρήματος. Κάτι τέτοιο απαγορεύεται ρητά από την ιδρυτική συνθήκη της και φυσικά είναι κάτι που οι γερμανοί πεισματικά αρνούνται να δεχθούν, αφού εκτός των άλλων, αντίκειται στα εθνικά τους συμφέροντα. Έτσι, αν δεχθούμε ότι η Ελλάδα εισήλθε με δείκτη κόστους προς παραγωγικότητα το 100 2001, το 2009 αυτός ο δείκτης είχε φθάσει το 129, ενώ ο αντίστοιχος γερμανικός δείκτης βρίσκεται στο 78. Τι έχει συμβεί; στην Ελλάδα υπήρξε ανεξέλεγκτη αύξηση των μισθών, ιδιαίτερα του στενού και ευρύτερου δημοσίου τομέα συμπαρασύροντας τιμές και αμοιβές του ιδιωτικού τομέα προς τα πάνω. Αυτό έκανε λιγότερο ελκυστικά τα ελληνικά προϊόντα με αποτέλεσμα να ανοίξει περεταίρω το εμπορικό έλλειμμα της χώρας. Η ελληνική οικονομία είχε φθάσει σε πολύ μεγάλο ποσοστό (~76%) να κινείται από κατανάλωση εισαγόμενων κυρίως αγαθών τα οποία αγοράζονταν με δανεικά. Αυτό δημιούργησε μια τεράστια οικονομική ανισορροπία, η βασική αιτία της οποίας υπήρξε οι συστηματικά μεγαλύτερες δαπάνες σε σχέση με τα έσοδα και οι συστηματικά μεγαλύτερες εισαγωγές σε σχέση με τις εξαγωγές. Βασική οικονομική αρχή αποτελεί το γεγονός ότι αν οποιοσδήποτε, άτομο, νοικοκυριό, επιχείρηση, ξοδεύουν παραπάνω από αυτά που βγάζουν, νομοτελειακά θα χρεοκοπήσουν. Η ίδια ακριβώς αρχή ισχύει και για κράτη, μόνο που τα τεράστια μεγέθη τους μας κάνουν να αμφισβητούμε ότι μπορεί ποτέ να συμβεί κάτι τέτοιο.

Στην Ελλάδα, ένα εξωγενές οικονομικό γεγονός αποκάλυψε το πρόβλημα και στη συνέχεια οδήγησε στην έκρηξη του. Πληθώρα λανθασμένων επιλογών της ηγεσίας απλούστατα όξυναν ένα ήδη υπαρκτό πρόβλημα. Βρισκόμαστε στη φάση αποκατάστασης της ισορροπίας και πάντοτε οι περίοδοι μετάβασης και προσαρμογής προκαλούν επώδυνες αναταραχές. Πως μπορούμε λοιπόν να βοηθήσουμε στην αποκατάσταση της ισορροπίας; Πρώτα από όλα πρέπει όλοι να συνειδητοποιήσουμε ότι δεν υπάρχουν μαγικές λύσεις. Το πώς θα φθάσει η χώρα στο μακροπρόθεσμο σημείο ισορροπίας δεν εξαρτάται από το τι χρήμα θα χρησιμοποιήσει (monetary neutrality) αφού το χρήμα είναι το μέσο και δεν παράγει πλούτο. Αυτό το οποίο όμως έχει διαφορά είναι η ταχύτητα προσαρμογής και η αβεβαιότητα. Με τη δραχμή η μετάβαση ίσως γίνει πιο γρήγορα αλλά κάτι τέτοιο ενέχει τεράστια αβεβαιότητα και κινδύνους τέτοιους που να καθιστούν τις ζημιές περισσότερες από τα όποια οφέλη. Με το Ευρώ θα μεταβούμε στο ίδιο σημείο με λιγότερες αβεβαιότητες και ίσως μπορέσουμε να επωφεληθούμε από μελλοντικές προσπάθειες συνολικής επίλυσης της κρίσης χρέους σε ευρωπαϊκό επίπεδο. Απαιτείται νηφαλιότητα, ρεαλισμός και σωστή εκτίμηση των πληροφοριών που δεχόμαστε από το περιβάλλον εντός του οποίου κινείται η χώρα. Επαναλαμβάνω για άλλη μια φορά: μαγικές λύσεις δεν υπάρχουν και όποιος υπόσχεται καλύτερες μέρες σε 6 μήνες, σε ένα χρόνο ή ακόμα και από την επόμενη των εκλογών, απλά ψεύδεται, είτε για ιδιοτελής σκοπούς είτε από άγνοια. Η Ελλάδα έφθασε εδώ που έφθασε σε μεγάλο βαθμό και εξ’ αιτίας του γεγονότος ότι συλλογικά αρνηθήκαμε να αποδεχθούμε την πραγματικότητα (to face facts). Μέρος της λύσης αποτελεί και η νηφάλια εκτίμηση των γεγονότων εκ μέρους των πολιτών, η αναζήτηση της πηγής. Σε τελική ανάλυση ας απαντήσουμε ο καθένας για τον εαυτό του, ποιος ωφελείται και ποιος χάνει από αυτό που του προτείνουν.

---

[1] Ειπώθηκε από τον Edward Gray, Υπουργό Εξωτερικών του Ηνωμένου Βασιλείου (1905 – 1916) κατά την έναρξη του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου. 

Monetary Dilemmas

Monetary Dilemmas

It is well known that the economy is a breathing, living organism. Much like a glacier, it shifts and moves around; the changes may seem sluggish or even non – existent to the common eye but nonetheless they do exist. However, just as a glacier can experience sudden break ups which cause devastating avalanches, the economy can and does experience crises the consequences of which may persist well over a generation. The above parallelism helps us understand that the economy functions on a dynamic equilibrium. Any shifts from this path, either due to random events or due to artificial interference are unsustainable and the economy will revert back to its dynamic path. The larger the divergence from the dynamic equilibrium, the more violent the correction will be. The longer an economy stays on artificially static, unsustainable equilibria (for example maintaining unsustainable public consumption through borrowing) the more violent and painful the realignment will be. In other words, the higher the inertia and the stickiness an economy has the longer it takes for it to correct.

In Greece there has been a heated debate about the benefits of staying in the Euro zone versus returning to a national currency. I’m afraid that this is a non existent dilemma; the long term result will be the same whether Greece adopts the drachma or not. It is a well established fact, both theoretically and empirically, that monetary supply generally does not influence the long term equilibrium of the economy (monetary neutrality). Money has only a short term impact on the economy and then its influence zeroes out. The only way through which money may impact upon the long term equilibrium is through credit expansion. If the credit is used to increase the capital accumulation within an economy thus increasing its output, then we can say that money had a positive effect. If credit is used to increase consumption and worse of all imported consumption, then there will be a short term positive effect but in the long run there will be serious negative repercussions.

Economic and financial analysts claim that if Greece was to return to the drachma the new currency would have to be devalued by at least 50% in order to be competitive. Assuming that everything works like clockwork and the economy rebounds in two years after the adoption of the new currency, this switch will mean a severe reduction of the GDP. If this is the long term equilibrium for Greece (i.e. a 30% reduction of the GDP) then there is no difference if we reach this point by using the Drachma or by using the Euro. There are of course differences in the implementation, but the long term result will be the same. Proponents of the drachma state that once the new currency is adopted the economy will become competitive again by making Greek exports and Greek tourism much more attractive. The argument goes on to say that if this is combined with a drastic reduction of the foreign debt, soon the economy will be back on its feet with the added benefit that the country will be able to once more exercise independent monetary policy more suited towards its specific needs.

Let us examine these assumptions one by one. It is certain that with the adoption of the Drachma the Greek trade imbalance will be drastically reduced overnight; people will simply lack the purchasing power to acquire foreign consumer goods. The assumption is made that Greek production will be increased in order to substitute these foreign goods. This substitution, combined with a boost in the tourism and export industries will quickly turn around the economy and return it to growth. There are serious flaws in these assumptions which I will proceed to lay out promptly. There is no doubt that the trade imbalance will be drastically reduced. This will have the positive effect of immediately addressing the trade imbalance but will also cause a short term deepening of the recession due to the dismantling of the internal economic circulation that the imported goods create (all economic activity associated with imported goods will be severely curtailed). There are serious doubts whether local production will be able to substitute imported goods due to two factors: first of all many of the elements incorporated in the production of goods in Greece are exogenous and irreplaceable from local sources (for example imported hydrocarbons). Second, it is assumed that cheap labor will make Greek goods more attractive in the export markets. However, Greece is a mature economy and does not and cannot compete with emerging economies in labor intensive products no matter how much it lowers labor costs. Furthermore, it has been shown that the cost of labor is not a detrimental factor in the Greek production cycle. It is the excessive bureaucracy, cumbersome government, poorly drafted and often contradictive laws, unstable and irrational tax system and corruption which make investments and production unattractive in Greece. All these factors will not be eliminated with the introduction of a new currency and it is highly possible that transaction costs will be increased and not reduced in such an eventuality. The Greek economy suffers from serious structural flaws which will not magically vanish no matter what currency is used. Attempting to reach the long term equilibrium with the Euro will involve a slow and painful process of deflation which has but one big advantage; there is less uncertainty and volatility in the economy and this can allow the easier adoption of the necessary reforms.

The introduction of the Euro in Greece led, overnight, to much easier access to cheap credit. What happened is in my opinion, a case of double moral hazard. First, the financial markets implicitly assumed that Greece’s borrowing in Euros was guaranteed by the economic might of Germany and France, an assumption entirely unfounded. The European Central Bank’s mandate explicitly forbade the direct purchasing of public debt from member states. The member states were assumed to be following a common set of fiscal rules which provided for economic stability. Thus the market based its risk assessment on an assumption which was unfounded. The introduction of the Euro as it was could not have changed Greek credibility overnight and this was well known by the markets. Therefore the financial institutions failed in their primary function which is adequate risk management and chose instead to invest in Greece, ignoring previous credit history and economic fundamentals. On the other hand, Greece irresponsibly borrowed money in order to sustain an irrational level of domestic consumption and an inefficient public sector. Nobody forced Greece to such levels of lending; it was the democratically elected leaders of Greece which willingly pursued such a reckless course. Therefore the blame can be split somewhere in the middle, or to put it otherwise, it always takes two to tango.

Germany, which nowadays is involved in serious finger pointing towards Greece, is not without its own faults in this case. It has been a well known fact that the Euro is a currency which is tailored to suit German economic needs. It was a known fact that in order to survive in the Euro zone a country had to adopt German economic behavior. This involves tight fiscal policies, tight price and wage controls and a religious devotion towards productivity increase and exports. Germany knowingly turned a blind eye towards the excessive economic behavior of the south because this behavior increased German exports and productivity at the expense of the south. Let us not forget that 40% of German exports are headed towards other members of the Euro zone. Germany tried in effect to hold both melons under the same arm and failed. Fiscal conformity was needed for the stability of the common currency as there was no other way to keep the Euro stable should the need arise (lack of an effective risk sharing and convergence mechanism). But boosting German exports was deemed as even more desirable and in the end this was the policy that prevailed.

Germany, fully in accordance with its national interest, flooded the Greek market with German goods, German companies were awarded major construction and other contracts and German arms dealers sold major weapon systems to the country. This was done with the full knowledge that these goods and services were purchased with unsustainable public borrowing. Now that the Greek economy has foundered, Greece is no longer of any use to Germany and is more likely seen as a nuisance. However, Germany does not wish to seriously damage its clients; this is always bad business. Therefore, since Greece is an unsalvageable case, Germany will squeeze the lemon one last time before it discards it. Greece will serve as a black sheep, a scapegoat and a paradigm to the rest of the south so that they stay in line and do as they’re told. Since the Greek market is of negligible importance to German exports, Greece will be put to the stake as an example of what befalls those who cross German national interest. The rest of the south will receive gentler handling because business is always business and German exports require markets.

The above displayed behavior in no way absolves Greece of its own wrong doing. Greece is a country which dwells in an anarchic, competitive system of states where the self help principle is the golden rule. Other states will try to maximize their benefit at your own expense and will see your downfall if that suits their needs. It is up to Greece to pursue all the necessary policies in order to accrue more power, be it economic, military or other. Explaining the how, the when and the who offers no excuses for Greece’s failure to act towards its own survival. There is no such thing as fate, Messiahs and Divine Intervention when it comes to states. It is the actions or inactions of the state which in the end of the day make things happen.