The end of the world as we know it

Είναι μερικές φορές που ψάχνεις απεγνωσμένα για έναν τίτλο προκειμένου να ξεκινήσεις να γράφεις. Νομίζω ότι ο εν λόγω στοίχος από το τραγούδι των R.E.M περιγράφει με απόλυτη σαφήνεια την κατάσταση στη χώρα μας. The game is over, but the show must go on. Ο τρόπος ζωής της γενιάς της μεταπολίτευσης, μιας γενιάς που συνήθισε να απολαμβάνει ένα γεωμετρικά αυξανόμενο βιοτικό επίπεδο με την ίδια και σε πολλές περιπτώσεις, λιγότερη εργασία από την προηγούμενη γενιά, έφτασε στο τέλος της. Απολαύσαμε σαν κοινωνία, έναν τρόπο ζωής ανεπτυγμένης οικονομίας στηριζόμενη σε παραγωγικές διαδικασίες τρίτου κόσμου με παράλληλη σπατάλη πακτωλού δανεικών χρημάτων. Ζήσαμε σε ένα οικονομικό περιβάλλον το οποίο σίγουρα θα αποτελέσει αντικείμενο οικονομικής μελέτης στο μέλλον. Κατορθώσαμε να συνδυάσουμε μεσαιωνική συντεχνιακή οικονομία (guild economy), μαζί με σχεδόν μαρξιστικού τύπου κρατικό προστατευτισμό. Προσθέστε και ολίγη γραφειοκρατία μαζί με κάποια τοπικά καρυκεύματα (παραοικονομία), βάλτε μια μεγάλη δόση κατανάλωσης με δανεικά και να, το φαί έχει θαύμα γεύση! Και πράγματι, το φαγητό είχε θαύμα γεύση για 36 χρόνια τώρα. Και ήταν τόσο νόστιμο το φαγητό που συνεχώς θέλαμε μεγαλύτερη μερίδα. Όμως, όταν φροντίζεις να κλείσεις τον εαυτό σου σε ένα δωμάτιο με καθρέπτες, χάνεις την επαφή με την πραγματικότητα και όταν ξαφνικά σε βγάζουν από εκεί νιώθεις χαμένος και ζαλισμένος.

Δυστυχώς όλα τελείωσαν για μας και μάλιστα με άσχημο τρόπο. Η χρεοκοπία της χώρας είναι πλέον γεγονός και απομένει η τυπική και μόνο ανακοίνωση. Μην περιμένετε κάτι μελοδραματικό· δεν πρόκειται να υπάρξει κάποια ομιλία του πρωθυπουργού με θέμα «δυστυχώς επτωχεύσαμεν». Όλοι θα μιλήσουν για τεχνικές δυσκολίες, για δίχτυ ασφαλείας που προσωρινά χρησιμοποιείται, ότι φταίνε οι προηγούμενοι, όχι φταίνε οι άλλοι, και λοιπά άκρως ελληνικά. Η ουσία είναι ότι για τα επόμενα τρία χρόνια (θα είναι άραγε μόνο 3;) το διεθνές νομισματικό ταμείο και ο ευρωπαϊκός μηχανισμός στήριξης θα μας δανείσουν ένα ποσό γύρω στα 120 δις ευρώ (give or take a few). Αυτά τα χρήματα το μεν ΔΝΤ θα μας τα δίνει με δόσεις ανάλογα με την εφαρμογή των όρων που θα θέσουν, οι δε ευρωπαίοι φίλοι μας (πόσο επίκαιρο ακούγεται το «οι Γερμανοί είναι φίλοι μας, θα μας δώσουν και λάδι») θα βγάλουν και το κάτι τις τους στην πορεία. Φυσικά είναι τοκογλυφία να βγάζεις χρήματα από την κατάντια του διπλανού σου, όμως ζούμε σε έναν ρεαλιστικό κόσμο όπου δεν υπάρχει χώρος για συναισθηματισμούς. Άλλωστε, όπως πολύ σωστά το έθεσε πρώην υψηλόβαθμό στέλεχος της προηγούμενης κυβέρνησης (υπουργός – φιλόσοφος), «ότι είναι νόμιμο είναι και ηθικό».

Τα χρήματα που θα μας δανείσουν μόλις που επαρκούν για να καλύψουμε παλαιές δανειακές μας υποχρεώσεις και ελλείμματα μελλοντικών προϋπολογισμών έτσι, ώστε να μην κηρύξουμε στάση πληρωμών και υποχρεωθούμε σε επαναδιαπραγμάτευση του δημοσίου χρέους μας. Κάτι τέτοιο άλλωστε θα συνιστούσε ένα επικοινωνιακό τσουνάμι για την παγκόσμια οικονομία, ενώ και εμάς θα μας γύριζε πίσω στην εποχή του σχεδίου Μάρσαλ (δεκαετία του 50). Φανταστείτε καταστάσεις με απλήρωτους δημοσίους υπαλλήλους, με ανεργία στο 30%, με ουρές για διανομή τροφίμων, με τον κόσμο να κρύβει χρυσές λίρες κάτω από το στρώμα του και είστε μέσα. Άρα λοιπόν με το επικείμενο πακέτο μηχανικής υποστήριξης ο ασθενής κέρδισε το δικαίωμα να παραμείνει σε κόμμα για τα επόμενα δύο με τρία χρόνια (αν όλα πάνε καλά). Το πώς θα σηκωθεί ο ασθενής από το κόμμα, το πώς δηλαδή θα ορθοποδήσουμε είναι ένα μεγάλο θέμα το οποίο πλέον δεν έχω το κουράγιο να αναλύσω. Ίσως να χρειάζεται να ακολουθήσουμε την Σουμπετέρια λογική (http://en.wikipedia.org/wiki/Schumpeter) η οποία πρέσβευε ότι οι οικονομικές κρίσεις είναι η νομοτελειακή επιλογή της φύσης στην οικονομία για την εκκαθάριση των σαθρών και αδύναμων και την άνθιση των νέων πιο ισχυρών και ανθεκτικών. Ίσως η παρούσα κρίση να είναι μια καλή ευκαιρία να παρασυρθούν τα πάντα και να ξεκινήσουμε πάλι από την αρχή. Φυσικά σε τέτοιες καταστάσεις μαζί με τα ξερά καίγονται και τα χλωρά, περίπου όπως η χημειοθεραπεία καταστρέφει μαζί με τα καρκινικά και τα υγιή κύτταρα του οργανισμού. Το μόνο που μπορώ πλέον να συστήσω σαν συμβουλή (αν δικαιούμαι να κάνω κάτι τέτοιο) είναι το “brace for impact” που λένε οι πιλότοι λίγο πριν την αναγκαστική προσγείωση.

Ο κύκλος των αυτοεκπληρούμενων προφητειών

Έχει πολλές φορές λεχθεί και είναι αλήθεια, ότι η οικονομία έχει σε μεγάλο βαθμό να κάνει με την ψυχολογική διάθεση των συμμετεχόντων σε αυτήν. Η ψυχολογία της «αγοράς», ή της οικονομίας αν προτιμάτε, επηρεάζεται από μια πληθώρα παραγόντων. Επηρεάζεται από πραγματικά οικονομικά στοιχεία, από πολιτικούς συσχετισμούς δυνάμεων μεταξύ κρατών, σημαντικότερα δε ίσως, από φήμες και ειδήσεις, οι οποίες δεν χρειάζεται να είναι απαραίτητα αληθινές. Δυστυχώς η χώρα μας έχει εισέλθει σε μια πολύ επικίνδυνη δύνη αυτοεκπληρούμενων προφητειών (vicious cycle of self – fulfilling prophecies), έναν φαύλο κύκλο όπου η μια αρνητική είδηση προκαλείται από την προηγούμενη και τροφοδοτεί την επόμενη. Αν εξετάσει κανείς προσεκτικά τα γεγονότα της πρωτοφανούς παγκόσμιας οικονομικής κρίσης, θα δει ότι οι πρώτοι τριγμοί στο χρηματοοικονομικό οικοδόμημα είχαν κάνει την εμφάνιση τους ήδη από τις αρχές του 2008. Αλλά ακόμα και στον κολοφώνα της κρίσης τον δραματικό Σεπτέμβριο του 2008 θα δει κανείς ότι οι ελληνική κυβέρνηση μακαρίως περιορίστηκε σε κάποια μέτρα βιτρίνας, όπως το πολυθρύλητο πλέον «πακέτο των 28 δις» και την τυπική εγγύηση των καταθέσεων ύψους 100.000 €. Α, και για να μην είμαστε άδικοι, καθημερινά άκουγε κανείς τη συνήθη λιτανεία, ότι η ελληνική οικονομία είναι θωρακισμένη, δεν κινδυνεύει και πως το ελληνικό τραπεζικό σύστημα διαθέτει άφθονη ρευστότητα και δεν έχει εκτεθεί σε «τοξικά» προϊόντα. Για την ταμπακιέρα φυσικά τίποτα. Όμως η δυναμική του ελληνικού χρέους ήταν γνωστή στην τότε κυβέρνηση η οποία έκανε καλά ότι και όλες οι προηγούμενες: έκρυψε το χρέος κάτω από το χαλί με μεθοδολογίες που θα ζήλευε και ο κάθε φοροφυγάς. Νόμιμα και ηθικά πάνω από όλα. Εντωμεταξύ, οι προειδοποιητικές βολές είχαν γίνει κανονιές και ομοβροντίες αλλά η μακαριότητα στην Ελλάδα βασίλευε ατάραχη. Το 2009 η Ιρλανδία για να αποφύγει τα χειρότερα ανακοίνωσε πακέτο μέτρο όμοιο και ίσως πιο ήπιο από το δικό μας προκειμένου να αποφύγει τον κίνδυνο αύξησης των επιτοκίων δανεισμού. Αντίθετα εμείς, αφού κωλυσιεργήσαμε δύο με τρείς μήνες βιώνοντας τη μετεκλογική θαλπωρή, ξαφνικά πέσαμε από τα σύννεφα! Greek statistics ο ένας, the game is over ο άλλος, πλαστά στοιχεία από εδώ, ελλείμματα από εκεί, από όπου και να κοιτάξεις, οι καρπαζιές έπεφταν βροχή. Αλλά εμείς εκεί! Αταλάντευτοί! Ακόμα και όταν υπήρχε έστω και την ύστατη ώρα η δυνατότητα να σωθεί η παρτίδα υπήρξε μια απίστευτη καθυστέρηση ενώ η συζήτηση περιστρεφόταν στο αν τα μέτρα είναι σοσιαλιστικά, βάρβαρα ή δεν ξέρω και εγώ τι. Διαπράξαμε εν ολίγοις, όλα τα θανάσιμα οικονομικά αμαρτήματα ταυτόχρονα και πέσαμε στην τέλια οικονομική καταιγίδα. Αφενός, η οικονομία μας εξαιτίας τραγικών χειρισμών δεκαετιών βρέθηκε σε δυσχερέστατη θέση, αλλά αυτό από μόνο του δεν είναι θανατηφόρο πρόβλημα. Κατόπιν, φροντίσαμε πολλάκις να αποδείξουμε στους Ευρωπαίους εταίρους μας πόσο ψεύτες και αναξιόπιστοι είμαστε. Όχι ότι αυτοί είναι αγγελούδια, απλά δώσαμε ευχερέστατη λαβή να μας χαρακτηρίσουν ψεύτες και έτσι χάσαμε το ελαφρυντικό του πρότερου έντιμου βίου. Ύστερα, αποτελειώσαμε τα πράγματα με πληθώρα αντιφατικών δηλώσεων, απραξίας και ατολμίας, χάνοντας πολύτιμο χρόνο εν μέσω ενός τυφώνα. Με λίγα λόγια φροντίσαμε να βρεθούμε στο προσκήνιο (spotlight) μιας πολύ κακής οικονομικά στιγμής.

Ήδη, τα μέτρα που ανακοινώθηκαν αρχές Μαρτίου, έχουν ελάχιστη οικονομικά σημασία, αφού το μεσοπρόθεσμο κόστος δανεισμού της χώρας έχει ακυρώσει στην πράξη τα όποια οφέλη από την περιστολή των δαπανών, ενώ ταυτόχρονα οι αυξημένοι φόροι βυθίζουν τη χώρα στην ύφεση. Θα μπορούσαμε να είχαμε πάρει μια ανάσα κινούμενοι όπως οι Ιρλανδοί και έτσι οι θυσίες του κόσμου να είχαν τουλάχιστον πιάσει τόπο. Κάτι τέτοιο δεν έγινε φυσικά και τώρα τρέχουμε. Όμως οι κινήσεις μας είναι σπασμωδικές και είμαστε πάντα ένα κλικ πίσω από τις εξελίξεις. Φυσικά γίνονται και λάθη όπως οι χθεσινές «ανώνυμες» δηλώσεις ανώτατου αξιωματούχου (υπουργού?) οι οποίες στοιχίζουν στη χώρα κάποιες δεκάδες εκατομμύρια ευρώ ημερησίως. Αλλά όταν λειτουργείς υπό πίεση είναι φυσικό να γίνονται λάθη.

Για να λάβουμε μια ευρύτερη εικόνα των πραγμάτων θα πρέπει να καταλάβουμε ότι η μεγαλύτερη εξαγωγική οικονομία της Ευρώπης, η Γερμανία, βολεύεται αφάνταστα με την παρούσα κατάσταση. Επιτυγχάνεται ελεγχόμενη διολίσθηση του Ευρώ, καθιστώντας πιο ελκυστικές τις Γερμανικές εξαγωγές. Παράλληλα ανατιμάται η αξία του Κινεζικού νομίσματος και έτσι η Γερμανική οικονομία προστατεύεται από τις φθηνές εισαγωγές. Επιπλέον, η Γερμανία δείχνει καλά στους υπόλοιπους Ευρωπαίους ποιός είναι το αφεντικό και τι παθαίνει κανείς όταν δεν υπακούει τους κανόνες. Με το περιβόητο Ευρωπαϊκό πακέτο στήριξης δε, πετυχαίνουν και τυπικά την οριστική οικονομική μας υποτέλεια, βγάζοντας και κέρδος ταυτόχρονα. Και πιστέψτε με, το δευτερόλεπτο που θα υπολογίσουν ότι το κόστος αποβολής μας από το Ευρώ είναι χαμηλότερο ή ίσο από πιθανά κέρδη τους, δεν θα διστάσουν ούτε στιγμή να μας πετάξουν έξω.  Φυσικά κάτι τέτοιο θα σημάνει υποχώρηση του βιοτικού επιπέδου της χώρας σε επίπεδα το λιγότερο αρχών της δεκαετίας του 80΄ και οικονομική καταστροφή της μεσαίας τάξης. Νομίζω ότι ήρθε η ώρα ο πρωθυπουργός να πάρει δραστικά μέτρα προκειμένου να προκαταλάβει τις εξελίξεις. Αντί να τρέχουμε ασθμαίνοντας με το χέρι απλωμένο, πρέπει να επιχειρήσουμε φυγή προς τα μπρος. Το εναλλακτικό σενάριο δεν θέλω ούτε να το σκέφτομαι.