Αναρτήσεις
Πρόσφατα, ο διάσημος για την «δραματική» πρόβλεψη
της οικονομικής κρίσης οικονομολόγος Nouriel Rubini, προέβει
στην εκτίμηση ότι το 2013 θα είναι το έτος της τέλειας οικονομικής καταιγίδας.
Οι λόγοι που σύμφωνα με τον ίδιο θα οδηγήσουν εκεί είναι η αναιμική ανάκαμψη
από τη χρηματοπιστωτική κρίση του 2008 που οδήγησε σε ανάπτυξη κατώτερη των
προσδοκιών. Η ανάπτυξη που σημείωσαν οι ισχυρότερες οικονομίες του κόσμου (με
εξαίρεση την Κίνα για την οποία θα αναφερθούμε ειδικότερα παρακάτω) υπήρξε
κατώτερη των προσδοκιών και δεν κατόρθωσε να αντιμετωπίσει αποτελεσματική την
αυξημένη ανεργία. Ο πακτωλός χρημάτων που οι δυτικές οικονομίες σπατάλησαν με
άκριτο τρόπο προκειμένου να διασωθεί το χρηματοπιστωτικό τους σύστημα οδήγησαν
σε υπέρογκη αύξηση των κρατικών χρεών χωρίς αυτά τα κεφάλαια να οδηγήσουν στη
δυναμική αναθέρμανση της οικονομίας. Ναι μεν απεφεύχθη μια συστημική κατάρρευση
του συστήματος, πλην όμως η πυροσβεστική φύση των μέτρων που ελήφθησαν ίσως οδηγήσει
σε ακόμα μεγαλύτερα προβλήματα από αυτά που υποτίθεται ότι θεράπευσε. Η παγίδα
ρευστότητας[1] στην
οποία βρίσκονται σήμερα οι δυτικές οικονομίες σε συνδυασμό με μεγάλες
ανισορροπίες στα ισοζύγια πληρωμών τους, οδηγεί δυνητικά την παγκόσμια
οικονομία σε επικίνδυνες ατραπούς.
Μια από τις αθέατες πλευρές της οικονομικής κρίσης
η οποία είναι δύσκολο να γίνει ευρύτερα κατανοητή είναι οι μεγάλες ανισορροπίες
σε παγκόσμιο επίπεδο των ισοζυγίων πληρωμών. Και είναι δύσκολο να γίνει
κατανοητό γιατί η ίδια η λέξη «ισοζύγιο» υποδηλώνει ισορροπία ανάμεσα σε δύο
μεγέθη. Άρα πως είναι δυνατόν ένα ισοζύγιο να δημιουργεί προβλήματα; Πολύ
απλοϊκά, το ισοζύγιο πληρωμών μιας χώρας αποτελείται από διάφορους
«λογαριασμούς» οι οποίοι μεταξύ τους πάντα ισοσκελίζουν. Εκεί θα βρούμε το
ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών που περιλαμβάνει το πιο γνωστό σε όλους εμπορικό
ισοζύγιο (εξαγωγές μείον εισαγωγές), το ισοζύγιο υπηρεσιών (τουρισμός και
λοιπές υπηρεσίες), ισοζύγιο εισοδημάτων (π.χ. εισπράξεις αμοιβών, μισθών,
τόκων, μερισμάτων κ.α από και προς την αλλοδαπή) και το ισοζύγιο τρεχουσών
μεταβιβάσεων (μεταβιβάσεις από Ε.Ε. , μεταναστευτικά εμβάσματα κ.α.). Υπάρχει
όμως και το ισοζύγιο χρηματοοικονομικών συναλλαγών το οποίο μετράει τις ροές
άμεσων ξένων επενδύσεων (π.χ. άνοιγμα μια ελληνικής επιχείρησης στη Βουλγαρία
μείον το άνοιγμα μιας ξένης επιχείρησης στην Ελλάδα), τις ροές χαρτοφυλακίου
(απαιτήσεις, κατοχή για παράδειγμα γερμανικών ομολόγων και υποχρεώσεις, κατοχή
ομολόγων του Ελληνικού Δημοσίου από αλλοδαπούς), ροές λοιπών επενδύσεων (εδώ
εντάσσονται οι εγγυήσεις ή άλλα δάνεια της γενικής κυβέρνησης) καθώς και
μεταβολή συναλλαγματικών διαθεσίμων.
Μπερδευτήκατε; Το μόνο σίγουρο! Ας πάμε να τα δούμε
αναλυτικά ένα προς ένα εξηγώντας και τη συσχέτιση τους με το ελληνικό πρόβλημα.
Η Ελλάδα ως γνωστόν είναι μια χώρα που διαρκώς παράγει ελλείμματα για λόγους οι
οποίοι έχουν εκτενώς καταγραφεί. Τα έσοδα είναι συνεχώς χαμηλότερα από τις
δαπάνες και για να καλυφθεί το κενό και να είναι συνεπής η χώρα προς τις
υποχρεώσεις της προβαίνει σε δανεισμό. Είναι όμως μόνο αυτό το πρόβλημα;
α) Εμπορικό Ισοζύγιο: Εξαγωγές μείον Εισαγωγές. Η
Ελλάδα είναι μια χώρα που εισάγει μια πληθώρα αγαθών (από καύσιμα και φάρμακα
έως επεξεργασμένα και ακατέργαστα τρόφιμα όπως π.χ. Ουκρανικό σιτάρι). Το
έλλειμμα εδώ έχει μειωθεί τα τελευταία χρόνια της κρίσης κυρίως γιατί η
αγοραστική δύναμη του κόσμου έχει ελαττωθεί και όχι εξαιτίας κάποιας δραστικής
τόνωσης των εξαγωγών.
β) Ισοζύγιο Υπηρεσιών: Εδώ εξαιτίας του τουρισμού
διασώζεται η παρτίδα αλλά υπηρεσίες αποτελούν και οι σπουδές στο εξωτερικό
καθώς και οι υπηρεσίες υγείας. Τις εποχές οικονομικής ευμάρειας όπου στα
Βρετανικά πανεπιστήμια υπήρχαν περίπου 35.000 Έλληνες φοιτητές τα εμβάσματα
σπουδών ανέρχονταν στο ύψος του 1 δις Ευρώ ετησίως. Αυτό «κόβει» το πλεόνασμα
από τον τουρισμό κατά το αντίστοιχο ποσό.
γ) Ισοζύγιο Εισοδημάτων: Κάποιος Έλληνας εργάζεται
στο εξωτερικό για ξένη εταιρεία και καρπώνεται κάποια αμοιβή την οποία φέρνει
στην Ελλάδα. Αντίστοιχα, κάποιος αλλοδαπός αμείβεται στην Ελλάδα ή λαμβάνει
τόκους, μερίσματα ή κέρδη και την πρόσοδο αυτή την μεταβιβάζει στο εξωτερικό.
δ) Τρέχουσες Μεταβιβάσεις: Τα διάφορα «ευρωπάκετα»
(Ντελόρ, ΕΣΠΑ κ.α.) περιλαμβάνονται στο θετικό πρόσημο αυτού του ισοζυγίου. Τα
μεταναστευτικά εμβάσματα που έρχονται στην Ελλάδα αποτελούν συν. Τα εμβάσματα
των μεταναστών που διαβιούν στη χώρα μας αποτελούν μείον.
Πάμε τώρα στο Ισοζύγιο Χρηματοοικονομικών
Συναλλαγών:
α) Άμεσες Επενδύσεις: οι επιχειρήσεις μας που
φεύγουν για τη Βουλγαρία, οι τράπεζες που ανοίγουν θυγατρικές στα Βαλκάνια
είναι χρήμα που φεύγει από την Ελλάδα (που μπορεί μελλοντικά να αποφέρει
εισόδημα εντός της Ελλάδας μπορεί και όχι). Το ΙΚΕΑ, τo Lidl κ.α.
αποτελούν χρήματα που μπαίνουν στη χώρα. Το πόσο παραγωγικές είναι αυτές οι
επενδύσεις και ποιος ωφελείτε από αυτές είναι μια άλλη μεγάλη ιστορία που δεν
είναι επί του παρόντος.
β) Επενδύσεις χαρτοφυλακίου: Εδώ ερχόμαστε στο
ζουμί της υποθέσεως. Όταν η κυβέρνηση παράγει έλλειμμα αναγκάζεται να δανειστεί
μέσω της έκδοσης ομολόγων. Τα ομόλογα που κατέχουν αλλοδαποί, ο εξωτερικός
δανεισμός της χώρας (στην περίπτωση της Ελλάδας άνω του 90% του χρέους της)
αποτελεί υποχρέωση (liability) το
οποίο εκτός των άλλων έχει επίπτωση στο ισοζύγιο εισοδημάτων όταν η χώρα
καλείται να πληρώσει τόκους.
Πάμε τώρα να συνδέσουμε όλα τα παραπάνω με το
ελληνικό πρόβλημα. Επί δραχμής όλη αυτή η κατάσταση παραγωγής ελλειμμάτων και
συνεχούς δανεισμού ελεγχόταν τεχνηέντως με τη χρήση νομισματικής πολιτικής. Η
υποτίμηση της δραχμής καθιστούσε μεν ακριβότερη την εξυπηρέτηση του εξωτερικού
χρέους, αλλά έκανε και πιο ακριβές τις εισαγωγές προστατεύοντας έτσι την
εγχώρια παραγωγή. Ο τουρισμός ήταν φθηνότερος και οι σπουδές στο εξωτερικό
απαγορευτικές για τους περισσότερους. Η Ελλάδα δεν είχε μετανάστες, αντίθετα
λάμβανε μεγάλα ποσά από ναυτιλιακά και μεταναστευτικά εμβάσματα καθώς και
πλούσια (και εν πολλής ανεξέλεγκτα τον πρώτο καιρό) «ευρωπακέτα». Παρότι ο
εξωτερικός δανεισμός ήταν σαφώς πιο δύσκολος και δαπανηρός πριν το ευρώ, υπήρχε
πάντα το πιεστήριο της τράπεζας της Ελλάδας προκειμένου να καλυφθούν οι ανάγκες
ρευστότητας της κυβέρνησης. Αυτά όλα σε συνδυασμό με μια κρατικού τύπου
προστατευτική οικονομία με μεγάλους περιορισμούς στην κίνηση κεφαλαίων καθώς
και στην ιδιωτική πίστωση, κατόρθωναν να προσδώσουν έναν αέρα επίπλαστης
ευημερίας στον κόσμο. Ο κόσμος ένιωθε ότι είχε «λεφτά» στα χέρια του, άλλο που
αυτά τα χρήματα έχαναν κάθε χρόνο άνω του 10% της αγοραστικής τους δύναμης. Η
ελεγχόμενη διολίσθηση της δραχμής επέτρεπε το κρύψιμο των προβλημάτων κάτω από
το χαλί.
Με την είσοδο μας στο ευρώ, ουσιαστικά μας
αφαιρέθηκε η δυνατότητα να κρύβουμε τα προβλήματα μας. Αντίθετα, η Ελλάδα
βρέθηκε ξαφνικά στη χώρα του παραμυθιού όπου μέσα σε μια νύχτα μπορούσε να
δανειστεί σε σκληρό νόμισμα με όρους Γερμανίας χωρίς να ανησυχεί για τον
πληθωρισμό. Στην Ελλάδα, εισήλθε φθηνό δανεικό χρήμα το οποίο μετατράπηκε σε
μισθούς, ιδιωτική πίστωση και κατανάλωση εισαγόμενων προϊόντων. Όπως έχουμε
ξαναπεί, το Ευρώ είναι ένα νόμισμα κομμένο και ραμμένο στα μέτρα της Γερμανίας,
κάτι το οποίο ήταν γνωστό (ή που θα έπρεπε να ήταν γνωστό στην ηγεσία μας) όταν
με τη θέληση μας εισήλθαμε εντός της ζώνης του. Η Γερμανία, εφαρμόζοντας
πρακτικές συγκράτησης και περιστολής του μισθολογικού κόστους πέτυχε πολλαπλά
οφέλη: αφενός περιόρισε την εγχώρια κατανάλωση και άρα την ανάγκη για
εισαγωγές, ενίσχυσε τη ροπή προς αποταμίευση των πολιτών της και ενίσχυσε την
ανταγωνιστικότητα των εξαγωγών της (μέσω φυσικά και της επένδυσης σε
τεχνολογικές καινοτομίες στην παραγωγή). Όσο αυξάνονταν τα ελλείμματα χωρών
όπως της Ελλάδας τόσο αυξανόταν η ισχύς της γερμανικής οικονομίας αφού στην
παγκόσμια οικονομία το έλλειμμα (εμπορικό ή άλλο) του ενός είναι το πλεόνασμα
κάποιου άλλου. Η Γερμανία, με πλεόνασμα αποταμίευσης και εξαγωγών μπόρεσε να
κατακλύσει τον Ευρωπαϊκό νότο με φθηνό χρήμα αγοράζοντας Ισπανικά, Ιταλικά,
Ελληνικά ομόλογα. Αυτό με τη σειρά του υπέσκαπτε όλο και περισσότερο τις
αδύναμες στον τομέα της παραγωγικότητας οικονομίες του νότου. Αυτό συνέβη όχι
μόνο με τη Γερμανία, αλλά και με την Κίνα για παράδειγμα, η οποία διατηρεί ένα
τεράστιο εμπορικό πλεόνασμα σε σχέση με τις Η.Π.Α. το οποίο στη συνέχεια
επενδύει αγοράζοντας ομόλογα του αμερικανικού δημοσίου διατηρώντας έτσι το
αμερικανικό δολάριο υψηλά και το δικό της νόμισμα χαμηλά με αποτέλεσμα να
διατηρεί χαμηλές τις τιμές των εξαγόμενων προϊόντων της. Όμως, η παρούσα κρίση
έχει φανερώσει αυτές τις ανισορροπίες καταδεικνύοντας την αστάθεια που αυτές
προκαλούν στην παγκόσμια οικονομία.
Η προσπάθεια αντιμετώπισης των προβλημάτων του
Νότου μέσω αποπληθωριστικών πολιτικών που τροφοδοτούν μια ολοένα και μεγαλύτερη
ύφεση είναι αδιέξοδες. Η Γερμανία δεν μπορεί να ελπίζει ότι θα διατηρήσει για
πάντα το εμπορικό της πλεόνασμα στα σημερινά του επίπεδα, κρατώντας ταυτόχρονα
την εγχώρια κατανάλωση της σε χαμηλά επίπεδα και υπαγορεύοντας στους υπόλοιπους
καταστροφικές πολιτικές ακραίας λιτότητας. Διότι, όταν θα καταστραφούν οι
αγορές στις οποίες πουλάς τα προϊόντα σου και χρεοκοπήσουν άτακτα οι οικονομίες
τις οποίες δανείζεις με επαχθείς όρους, τότε δεν θα έχεις σε ποιόν να
πουλήσεις. Και επιπρόσθετα, αν όλες οι χώρες ακολουθήσουν πολιτική περιστολής
της εγχώριας κατανάλωσης και εμπορικού προστατευτισμού, τότε θα οδηγηθούμε σε
πολύ άσχημες καταστάσεις όπου θα υπάρχουν μόνο χαμένοι. Ο οικονομικός
εθνικισμός με τη μορφή που αυτός εκφράζεται από τη Γερμανία και άλλες χώρες του
βορρά σήμερα θα οδηγήσει με μαθηματική ακρίβεια στη διάλυση του Ευρώ. Φυσικά
όλα τα παραπάνω δεν αποτελούν συγχωροχάρτι για τις αμαρτίες που επί δεκαετίες
διέπραξαν οι ελληνικές κυβερνήσεις συσσωρεύοντας αλόγιστα χρέος το οποίο
κατασπαταλήθηκε σε εφήμερες απολαύσεις.
Η ανεμική ανάπτυξη των προηγμένων οικονομιών, η
παγίδα ρευστότητας στην οποία έχουν περιπέσει, το μεγάλο ύψος δημοσίου χρέους
και η επιβολή λιτότητας για την αποπληρωμή του καθώς και οι μεγάλες
ανισορροπίες εντός των ισοζυγίων πληρωμών τους αποτελούν συστατικά που μπορεί
το 2013 να οδηγήσουν σε νέα παγκόσμια ύφεση. Μέσα σε αυτό το ζοφερό περιβάλλον,
το ήδη δύσκολο ελληνικό πρόβλημα αποκτά μελανότερες διαστάσεις. Σε μια ευρωζώνη
η όποια κυριαρχείται από δυνάμεις προστασίας του εθνικού οικονομικού
συμφέροντος με κάθε κόστος, είναι δύσκολο να προκύψουν ουσιαστικές λύσεις ως
προς το ελληνικό θέμα. Η Ελλάδα ουσιαστικά χρειάζεται περεταίρω διαγραφή του
χρέους της, επιμήκυνση του παρόντος προγράμματος και ένα ειδικό ευρωπαϊκό
αναπτυξιακό πρόγραμμα. Σε αντίθεση με το ΕΣΠΑ όμως το νέο αυτό πρόγραμμα θα το
διαχειρίζεται απευθείας η επιτροπή οικονομικού ελέγχου (ακριβώς όπως είχε
συμβεί με το σχέδιο Marshal στην Ελλάδα τη δεκαετία του
50) χωρίς καμία παρέμβαση των ελληνικών αρχών. Επειδή όμως όλα τα παραπάνω δεν
διαφαίνονται στον ορίζοντα δεν βλέπω πως θα αποφύγουμε κάποια ριζοσπαστική λύση
όπως η έξοδος μας από το Ευρώ. Αναγκαζόμαστε συνεχώς να παίρνουμε μέτρα
λιτότητας τα οποία οδηγούν σε βαθύτερη ύφεση η οποία φέρνει νέα μέτρα. Η ύφεση
μειώνει το ΑΕΠ και τα έσοδα καθιστώντας αδύνατη την αποπληρωμή των χρεών τα
οποία αυξάνουν. Αυτός ο κύκλος συνεχίζει με αμείωτη ένταση προς τα κάτω, ώσπου
κάποια στιγμή θα χτυπήσουμε με φόρα τον πάτο του βαρελιού.
Η ενδεχόμενη άτακτη χρεοκοπία της Ελλάδας, παρότι η
οικονομία της αντιπροσωπεύει μικρό ποσοστό της Ευρωπαϊκής και ακόμα μικρότερο
της παγκόσμιας, δύναται να αποτελέσει τη θρυαλλίδα ευρύτερων αρνητικών
εξελίξεων. Και εδώ το πρόβλημα δεν είναι τα νούμερα ή οι ζημιές των επενδυτών
αλλά περισσότερο ο ψυχολογικός παράγοντας και η αβεβαιότητα που θα προκαλέσουν
καταστροφικά σεισμικά κύματα. Η πολύ πρόσφατη ιστορία αυτής της κρίσης μας έχει
διδάξει ότι και στην περίπτωση της Lehman Brothers οι εποπτικές αρχές θεωρούσαν
αφενός διαχειρίσιμη την άτακτη χρεοκοπία της και αφετέρου ηθικοπλαστικά ωφέλιμη
(δείτε τι παθαίνουν αυτοί που αναλαμβάνουν επικίνδυνα ρίσκα). Σημασία δεν έχει
τι συνέβη μετά, αλλά το τι θεωρούσαν οι λήπτες της απόφασης ως σωστό εκείνη τη
στιγμή. Και στην περίπτωση της χώρας μας, πληθαίνουν οι φωνές που θεωρούν
διαχειρίσιμη την έξοδο μας από το ευρώ αλλά και ηθικά ωφέλιμη. Προσωπικά δεν
είμαι θιασώτης των άκριτων διασώσεων χωρών, τραπεζών, επιχειρήσεων ή ατόμων
διότι πιστεύω ότι αυτό στέλνει τα λάθος μηνύματα προς τα έξω. Αυτός που έλαβε
τη λάθος απόφαση, πήρε το λάθος ρίσκο ουσιαστικά γνωρίζει ότι δεν θα έχει καμία
συνέπεια για τις πράξεις του αφού πάντα θα υπάρχει ένα δίχτυ ασφαλείας. Πλην
όμως, η ολοκληρωτική καταστροφή αυτού δεν αποτελεί λύση και αντίθετα επιτείνει
τα προβλήματα. Αρχικά, θα έπρεπε να είχαν ληφθεί εγκαίρως όλα εκείνα τα μέτρα
διάτρησης της χρηματοπιστωτικής φούσκας που έσκασε απότομα και οδήγησε την
παγκόσμια οικονομία σε τρομακτικές ζημιές από το 2008 και έπειτα. Ο Keynes έλεγε
ότι η περίοδος ανάπτυξης είναι η εποχή όπου επιβάλεις φόρους και μειώνεις τις
δαπάνες και η ύφεση είναι η εποχή όπου χαμηλώνεις τους φόρους και αυξάνεις τις
δαπάνες. Εν συνεχεία, θα πρέπει να αναζητηθούν τα μέτρα εκείνα τα οποία θα
ανακουφίσουν το πρόβλημα και δεν θα το επιτείνουν. Η διάσωση της Ελλάδος θα
έπρεπε να αποτελέσει μια πρώτης τάξεως αφορμή για την ισχυρότερη ευρωπαϊκή
οικονομική διακυβέρνηση μέσω της υιοθέτησης ευρωομολόγων και μεταστροφής της
ΕΚΤ σε δανειστή τελευταίου καταφυγίου. Η διάσωση μέσω της ισχυροποίησης της
οικονομικής διακυβέρνησης της ευρωζώνης δεν θα αποτελούσε άκριτη διάσωση ούτε
περίπτωση ηθικού κινδύνου (moral
hazard) αφού και πάλι θα περιελάμβανε επώδυνες
προσαρμογές του ελληνικού οικονομικού μοντέλου. Όμως κάτι τέτοιο θα μπορούσε να
γίνει ελεγχόμενα και με δίχτυ ασφαλείας και όχι μέσα σε ένα καθεστώς ακραίου
φόβου και αβεβαιότητας. Διότι μπορεί ασφαλώς ένα μεγάλο μέρος του φταιξίματος
να ανήκει στην Ελλάδα η οποία ζήτησε και διαχειρίστηκε τα δάνεια, αλλά και η
Γερμανία ωφελήθηκε σε μεγάλο βαθμό από τα ελληνικά και γενικότερα
νοτιοευρωπαϊκά ελλείμματα. Όπως πάντα στη ζωή τα προβλήματα δεν είναι
μονοδιάστατα, ούτε άσπρο – μαύρο. Ο φόβος, η αβεβαιότητα και η
ασύμμετρη/ελλιπής γνώση όμως μπορούν να οδηγήσουν ορθολογικά σκεπτόμενους
λήπτες αποφάσεων σε καταστροφικές αποφάσεις.
“I
want to say, and this is very important: at the end we lucked out. It was luck
that prevented nuclear war. We came that close to nuclear war at the end.
Rational individuals: Kennedy was rational; Khrushchev was rational; Castro was
rational. Rational individuals came that close to total destruction of their
societies. And that danger exists today.”
Robert McNamara αναφερόμενος στην πυραυλική κρίση της Κούβας
[1] Μια οικονομία εισέρχεται σε παγίδα ρευστότητας
όταν τα επιτόκια της κεντρικής τράπεζας είναι μηδενικά ή πλησιάζουν στο μηδέν
και παρά την φθηνή προσφορά χρήματος η αναθέρμανση της οικονομίας δεν
επιτυγχάνεται
