It’s morning again in America

It’s morning again in America[1]

Οι εκλογές στις Η.Π.Α. είναι ήδη ιστορία και η εκλογή του Donald Trump ως 45^ου προέδρου, γεγονός. Κόντρα σε κάθε προγνωστικό, δημοσκόπηση και ανάλυση ο Donald Trump κατόρθωσε να εκλεγεί αν και είναι μόλις ο πέμπτος πρόεδρος στην ιστορία των Η.Π.Α. που εκλέγεται έχοντας λάβει λιγότερες ψήφους από την αντίπαλο του[2]. Ο προηγούμενος πρόεδρος που είχε εκλεγεί κατ’ αυτόν τον τρόπο ήταν ο George Bush ο νεότερος. Πως όμως κατόρθωσε να εκλεγεί ένας υποψήφιος με ασαφέστατο πρόγραμμα, χρήση ακατάσχετης δημαγωγίας, υπόθαλψη των πιο ταπεινών ενστίκτων των ψηφοφόρων και χρήση λάσπης και ρατσιστικών/υποτιμητικών σχολίων; Απέναντι σε μια υποψήφια η οποία είχε τεράστια πολιτική εμπειρία, ήταν η πρώτη γυναίκα υποψήφιος και είχε τη μαζική στήριξη αυτού που ονομάζεται «κατεστημένο»; Επιπρόσθετα, σε αυτή την πρώτη ανάλυση θα επιχειρήσουμε να απαντήσουμε, εκτός από τα παραπάνω ερωτήματα και τις πιθανές επιπτώσεις της εκλογής Trump.  

Αν θα έπρεπε να αναλύσουμε την εκλογή Trump με λίγες μόνο λέξεις, θα λέγαμε ότι αποτελεί μια τεράστια σφαλιάρα του εκλογικού σώματος προς το λεγόμενο «σύστημα». Και εξηγούμαι ποιες από τις παρακάτω σκέψεις θα μπορούσε να τρέφει ένας από τους ψηφοφόρους του Trump: «…με εξαπατήσατε, μου είπατε τόνους ψεμάτων, μου πήρατε το σπίτι με πλειστηριασμό, είμαι χρεωμένος μέχρι το λαιμό, κάνω δύο δουλειές ταυτόχρονα απλά για να επιβιώσω/δεν έχω δουλειά γιατί το εργοστάσιο μου πήγε Κίνα/Μεξικό, βλέπω τον λαμπερό σας κόσμο και εγώ δε μπορώ ούτε το πιάτο να γλύψω! Μου κλέψατε το αμερικανικό όνειρο και τον τρόπο ζωής που εγώ είχα σίγουρο!» Θεωρώ δεδομένο ότι δεν ασπάζονται όλοι οι ψηφοφόροι του Trump τη μισαλλόδοξη και επικίνδυνη ρητορική του πλην όμως, τον ψήφισαν καθαρά από αντίδραση. Ο βομβαρδισμός της πλειοψηφίας των μέσων, ότι δηλαδή, ψηφίστε Clinton γιατί αλλιώς θα έρθει η συντέλεια του κόσμου λειτούργησε ακριβώς όπως και στο Brexit. Τσίγκλησε δηλαδή, τους ψηφοφόρους και έκανε μια κρίσιμη μάζα να σκεφτούν: «ε όχι! Δε θα κάνω αυτό που μου λέτε! Εγώ δεν έχω τίποτα να χάσω πλέον (πάντα έχεις κάτι να χάσεις) εσείς έχετε το άγχος!» Επικράτησε για μια κρίσιμη μάζα ψηφοφόρων μια τιμωριτική διάθεση και ψήφισαν αυτό που ψήφισαν.

Όμως υπάρχουν και άλλοι λόγοι. Η οικογένεια Clinton είναι αυτό ακριβώς που λέει η λέξη: οικογένεια, δηλαδή τζάκι πολιτικό πλέον. Ο κόσμος δεν τους θεωρεί πλέον ως εκφραστές του, αλλά ως μέρος του συστήματος. Οι Clinton θα μπορούσαν πολύ εύστοχα να χαρακτηριστούν ως “champagne socialists”, δηλαδή λέμε ωραία λογάκια στους απλούς ψηφοφόρους αλλά συγχρωτιζόμαστε, τρώμε από το πιάτο (με ότι αυτό συνεπάγεται) και ακολουθούμε το lifestyle της πλουτοκρατίας. Όταν παγκοσμίως το εισόδημα της μεσαίας τάξης είτε έχει πέσει από γκρεμό είτε, στην καλύτερη των περιπτώσεων, έχει παραμείνει στάσιμο, τότε ο κόσμος όχι μόνο δε θα ακολουθήσει αυτά τα ωραία λογύδρια περί παγκοσμιοποίησης, αλλά θα σε φτύσει κατάμουτρα! Ακόμα και αν αυτό σημαίνει την εκλογή ενός επικίνδυνου δημαγωγού – νάρκισσου στην προεδρία των Η.Π.Α.

Το χάσμα μεταξύ των τάξεων είναι πλέον χαώδες και αυτό είναι πλέον ιδιαίτερα αισθητό στην Μέκκα του καπιταλισμού. Πλέον στις Η.Π.Α., παρά τα περί του αντιθέτου θρυλούμενα περί του αμερικανικού ονείρου, οι πιθανότητες ένα άτομο γεννημένο σε φτωχή οικογένεια να ξεφύγει της μοίρας του (το λεγόμενο και ως social mobility) είναι σημαντικά χαμηλότερες από το μέσο όρο των χωρών του Ο.Ο.Σ.Α (Οργανισμός Οικονομικής Συνεργασίας & Ανάπτυξης). Και πλέον, έχει καθιερωθεί και ένα άλλο φαινόμενο, αυτό που ονομάζεται ως “educational aristocracy”. Δηλαδή, όσοι έχουν την οικονομική δυνατότητα να εξασφαλίσουν την φοίτηση τους σε κάποιο από τα κορυφαία Ivy League πανεπιστήμια των Η.Π.Α. και του κόσμου είναι σίγουρο ότι ceteris paribus θα έχουν πολύ υψηλότερο μέσο εισόδημα από τον μέσο απόφοιτο ενός οποιουδήποτε άλλου ιδρύματος. Όταν όμως το κόστος φοίτησης σε ένα τέτοιο επίλεκτο ίδρυμα είναι πολλών μηδενικών πίσω από το πρώτο ψηφίο τότε αντιλαμβάνεται κανείς ότι τα ιδρύματα αυτά απευθύνονται σε ολοένα και λιγότερους και πιο πλούσιους. Η μέση οικογένεια στην Αμερική δε διαθέτει πλέον τους πόρους για να στείλει τα παιδιά της να σπουδάσουν. Η νέα γενιά αναγκάζεται είτε να δουλέψει σε εργασίες άνευ ουδεμίας προοπτικής είτε να χρεωθεί μέχρι το λαιμό με δάνεια για να κυνηγήσει το, ολοένα και πιο φευγαλέο, αμερικανικό όνειρο.

Η έλευση της παγκοσμιοποιημένης οικονομίας σίγουρα δημιούργησε τεράστιο πλούτο παγκοσμίως, απέτυχε όμως να προτείνει μια, κατά το δυνατόν δίκαιη κατανομή του πλούτου αυτού. Ο ανειδίκευτος λευκός εργάτης του Αμερικανικού rust belt (παραδοσιακά βιομηχανικές πολιτείες δυτικά των Απαλλαχείων) ή των Βρετανικών Midlands γνωρίζει μόνο πως ήταν η ζωή του πριν λίγα μόνο χρόνια και σε τι εξαθλιωμένο επίπεδο έχει φτάσει τώρα. Και φυσικά, του φταίνε όλα: οι μετανάστες που του πήραν τη δουλειά, οι εμπορικές συμφωνίες που του έκλεισαν ή μετέφεραν το εργοστάσιο και οι απόμακρες και απόκοσμες γραφειοκρατίες της Washington, του Westminster ή των Βρυξελλών που επέβαλαν όλα τα παραπάνω στο όνομα πάντα της παγκοσμιοποίησης. Σε ένα τέτοιο περιβάλλον εξαθλίωσης είναι σίγουρο ότι θα βρουν ευήκοα ώτα ο κάθε Trump, Farrage, και Le Pen. Ας μη ξεχνάμε άλλωστε, ότι μέσα από παρόμοιες συνθήκες ξεπήδησαν τα φασιστικά καθεστώτα του μεσοπολέμου στην Ευρώπη.

Όσο για το τι θα μπορούσε να φέρει η έλευση Trump στην προεδρία των Η.Π.Α. θα έλεγα ότι είναι εξαιρετικά παρακινδυνευμένες οποιεσδήποτε προβλέψεις αυτή τη στιγμή. Όμως μερικές τάσεις διαφάνηκαν ήδη επί προεδρίας Obama και πιστεύω ότι στο μέλλον θα ενταθούν. Καταρχήν να ξεκαθαρίσουμε ότι η βραχυπρόθεσμη μεταβλητότητα των αγορών δεν αποτελεί αξιόπιστο δείκτη μελλοντικών εξελίξεων. Η ίδια καταστροφολογία διακινήθηκε και επί Βρετανικού δημοψηφίσματα και μέχρι στιγμής (γιατί ακόμα δεν έχει γίνει ουσιαστικό Brexit) οι οικονομικές συνέπειες είναι μεν αρνητικές αλλά όχι καταστροφικές. Οι συνέπειες μιας αρνητικής προεδρίας παίρνουν χρόνια, αν όχι δεκαετίες για να φανούν. Η κατάργηση κάθε φραγμού επί της αγοράς (deregulation) ξεκίνησε επί Reagan και συνεχίστηκε από όλους τους επόμενους. Τα αποτελέσματα της φάνηκαν τόσο με τη φούσκα του 2001 όσο και με τον παραλίγο οικονομικό Αρμαγεδδών του 2008. Η άφρων πολιτική του Bush του νεότερου στη Μέση Ανατολή έδρεψε τους καρπούς της μερικά χρόνια αργότερα με την εμφάνιση του ISIS. Αυτό επομένως σημαίνει, ότι δεν είναι απαραίτητο πως θα ανοίξει η γη να μας καταπιεί επί προεδρίας Trump. Το πιθανότερο είναι ότι θα πληρώσουμε παγκοσμίως τα γραμμάτια αρκετά αργότερα. Βέβαια, σε όλους αυτούς που λένε ότι «δε θα κάνει τίποτα, το σύστημα θα τον ελέγξει» κλπ, έχω να απαντήσω τα εξής: και τον Αδόλφο, το Γερμανικό βιομηχανικό κατεστημένο νόμιζε ότι μπορούσε να τον ελέγξει και για αυτό τον άφησαν να γίνει καγκελάριος. Επίσης, φανταστείτε που θα ήμασταν σήμερα αν, κατά την πυραυλική κρίση της Κούβας, πρόεδρος ήταν αντί του Kennedy ο Trump ή ο Bush junior. Άνθρωποι δηλαδή που έχουν μάθει να σκέφτονται δυαδικά, καλό εναντίον κακού, είσαι μαζί μου ή εναντίον μου. Για την ιστορία, αν ο Kennedy άκουγε ορισμένους από τους συμβούλους του (όπως ο Curtis LeMay, αρχηγός της USAF), ο τρίτος παγκόσμιος πόλεμος θα ήταν γεγονός. Μπορεί η Αμερική να είναι ένα εξαιρετικά μεγάλο καράβι και τα μεγάλα καράβια να αργούν να κάνουν αλλαγές, όμως ο καπετάνιος πάντα παίζει ρόλο όσο μεγάλο και να είναι το καράβι.

Η στροφή των Η.Π.Α. προς τον απομονωτισμό, μια διάθεση δηλαδή να απεμπλακούν από έναν ενεργό παρεμβατισμό, ξεκίνησε επί προεδρίας Ομπάμα και αναμένω ότι θα ενταθεί επί προεδρίας Trump. Η μέχρι τώρα ρητορική του (προεκλογική είναι η αλήθεια) έχει δείξει αυτό που εν συντομία λέγεται ως “America First”. Ότι δηλαδή οι Η.Π.Α. δεν πρόκειται να ασχοληθούν ιδιαίτερα με προβλήματα όπου δεν διακυβεύεται ζωτικό αμερικανικό συμφέρον. Ως προς τα εμπορικά θέματα, σαφέστατα αναμένεται κάποια σκλήρυνση της αμερικανικής θέσης. Μια διολίσθηση σε πρακτικές προστατευτισμού θα έχει τεράστιο αρνητικό αντίκτυπο τόσο στην αμερικανική όσο και στην παγκόσμια οικονομία. Η επιβολή για παράδειγμα εμπορικών δασμών επί των Κινεζικών εισαγωγών είναι ένα επικίνδυνο δίκοπο μαχαίρι. Αν οι Η.Π.Α. επιβάλλουν δασμούς τότε και οι Κινέζοι μπορούν να ρίξουν στην αγορά τα δισεκατομμύρια αμερικανικού χρέους που έχουν στη διάθεση τους και να πλήξουν ανεπανόρθωτα την πιστοληπτική ικανότητα της Αμερικής[3]. Ένας εμπορικός πόλεμος δε συμφέρει κανέναν αυτή τη στιγμή και είναι ενδιαφέρον να δει κανείς πως ο Trump θα καταφέρει να τετραγωνίσει τον κύκλο ανάμεσα στις φοροελαφρύνσεις και την δημοσιονομική επέκταση που έχει εξαγγείλει και στον εμπορικό προστατευτισμό έναντι άλλων χωρών.  

Οι πληθυσμοί της Δύσης είχαν την τύχη να απολαύσουν μια σπάνια και άνευ ιστορικού προηγουμένου περίοδο ειρήνης και ευημερίας αμέσως μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Το διπολικό σύστημα, επίσης σπανιότατο ιστορικά φαινόμενο, είναι εξαιρετικά σταθερό και κατά κανόνα δε δημιουργεί σοβαρές κρίσεις. Ο διπολισμός μπόρεσε να προσφέρει πλεονεκτήματα σε χώρες όπως η Ελλάδα, αφού τους εξασφάλισε πλουσιοπάροχα και δυσανάλογα οικονομικά και άλλα πλεονεκτήματα έναντι της συμμετοχής τους στο δυτικό στρατόπεδο. Οι χώρες της Δύσης γενικότερα, απόλαυσαν ειρήνη, ευημερία και σταθερότητα χωρίς να χρειάζονται να πληρώσουν τον λογαριασμό αφού αυτός πληρωνόταν ποικιλοτρόπως από τις Η.Π.Α. Η Αμερική ανέλαβε να σηκώσει το κύριο βάρος των αμυντικών δαπανών του ΝΑΤΟ, βοήθησε την Ευρώπη να σταθεί οικονομικά στα πόδια της (σχέδιο Marshal), παρείχε φθηνό ή δωρεάν αμυντικό υλικό στις χώρες – μέλη και το κυριότερο, δεν έκανε τίποτα για να αποτρέψει ένα τεράστιο εμπορικό έλλειμμα εις βάρος της. Κράτη όπως η Γερμανία και η Ιαπωνία ευνοήθηκαν υπέρμετρα από αυτή την αμερικανική πολιτική. Καθώς όμως η μονοκρατορία των Η.Π.Α. βαδίζει προς τη δύση της, το σύστημα διολισθαίνει αργά αλλά σταθερά προς ένα πολύ-πολικό σύστημα, δηλαδή προς μια κατάσταση η οποία στην ανθρώπινη ιστορία είναι το σύνηθες. Τα πόλυ-πολικά συστήματα είναι από τη φύση τους πιο ασταθή και γεννούν συγκρούσεις.

Ειδικά στην Ευρώπη, υπάρχουν πολλοί παράγοντες για τους οποίους πιστεύω ότι οι καταστάσεις θα εξελιχθούν χειρότερα στο μέλλον. Καθώς οι Η.Π.Α. αρχίζουν να αποτραβιούνται από τα δρώμενα της γηραιάς ηπείρου, η Ευρώπη θα βιώσει ένα κενό ασφάλειας. Αυτό δε σημαίνει κατ’ ανάγκη ότι οι Η.Π.Α. θα διαλύσουν το NATO ή κάτι τέτοιο. Αυτό σημαίνει ότι θα είναι απρόθυμες να βοηθήσουν ή να επιλύσουν Ευρωπαϊκά ζητήματα όπως για παράδειγμα το πρόβλημα της Ουκρανίας ή η ασφάλεια των Βαλτικών χωρών. Επίσης, σε ζητήματα όπως αυτό του ελληνικού χρέους παρατηρήσαμε ότι οι Η.Π.Α. περιορίστηκαν σε ευχολόγια ή παρεμβάσεις μέσω του Δ.Ν.Τ. Στο μέλλον δε θα υπάρχουν ούτε καν τα ευχολόγια. Η γραμμή θα είναι «δικό σας το πρόβλημα, βρείτε τα».

Επιπρόσθετα, η Ευρώπη είναι «γηραιά» ήπειρος και πληθυσμιακά. Οι μεταπολεμικοί πληθυσμοί γερνάνε και δεν αντικαθίστανται, διότι η παγκοσμιοποίηση της οικονομίας υποβάθμισε την αγοραστική δύναμη της μεσαίας τάξης ενώ αύξησε το κόστος ζωής. Επιπλέον, η μεταπολεμική γενιά υποσχέθηκε πάρα πολλά στον εαυτό της μέσω του κοινωνικού κράτους την εποχή των παχαίων, οικονομικά, αγελάδων. Γραμμάτια που τώρα δε μπορούν να εκπληρωθούν. Η Ευρώπη είναι μια ήπειρος με γερασμένους και καλομαθημένους πληθυσμούς που περιβάλλεται από πολυπληθέστατους πεινασμένους, εξαθλιωμένους και νεανικούς πληθυσμούς. Η φυσική τάση των ανθρώπων να προσκολλώνται στις θετικές αναμνήσεις του παρελθόντος τους κάνει ευάλωτους στη δημαγωγία και στις ψεύτικες υποσχέσεις επιστροφής στο ένδοξο παρελθόν. Φαινόμενα όπως του Nigel Farage, του Trump και της Marine Le Pen μόνο να ενταθούν μπορούν στο μέλλον. Φυσικά η δημαγωγία και το ψέμα έχουν περιορισμένο ορίζοντα διότι στη φύση δεν υπάρχει στατικό σημείο ισορροπίας. Φαινόμενα όπως αυτά του μεσοπολέμου εξισορροπούνται συνήθως με τραγικές για την ανθρωπότητα συνέπειες.

Η αποτυχία των ταγών της παγκοσμιοποίησης συνίσταται στο ότι απέτυχαν να επιτύχουν μια ομαλή κατανομή των αναμφισβήτητων οικονομικών ωφελημάτων και του πλούτου που αυτή δημιούργησε. Αυτό, όχι μόνο αποδυναμώνει το μήνυμα τους, αλλά κάνει τον κόσμο να στρέφεται προς άλλες, σκοτεινές και καταστροφικές λύσεις. Η ιστορία ποτέ δεν επαναλαμβάνεται ως καρμπόν. Μην περιμένετε απαραίτητα να δείτε αγκυλωτούς σταυρούς ή μαύρα πουκάμισα να παρελαύνουν στους δρόμους. Όμως δεν θα πρέπει να πιστέψει κανείς ότι επειδή δεν ήρθε η συντέλεια την επαύριο των εκλογών ή του Brexit πως όλα είναι business as usual. Η καταστροφή δεν ήρθε στον κόσμο από τις, εκλογές του 1933 όταν στη Γερμανία εξελέγη ο Χίτλερ. Αυτή ήρθε το 1939 όποτε και ξεκίνησε ο καταστροφικότερος πόλεμος στην ιστορία της ανθρωπότητας.

Κλείνοντας, θα ήθελα να τονίσω κάτι που διάβασα και μου φάνηκε ανησυχητικά ενδιαφέρον σχετικά με τις αμερικανικές εκλογές. Η λογική ήταν αυτή που ταυτίστηκε με το κατεστημένο στα μάτια των ψηφοφόρων. Και έτσι επέλεξαν κάποιον, που φαινομενικά φαντάζει, ή θα έπρεπε να φαντάζει, ως ένας παράφρων δημαγωγός  - νάρκισσος. Ότι και ο Αδόλφος δηλαδή.                  

---

[1] Σύνθημα από την προεκλογική εκστρατεία Reagan για τη διεκδίκηση της δεύτερης τετραετίας (δεκαετία του 80)

[2] Το εκλογικό σύστημα των Η.Π.Α. για την εκλογή νέου προέδρου δεν προβλέπει απευθείας ανάδειξη μέσω απόλυτης πλειοψηφίας στην ψήφο. Αντίθετα υπάρχει ένα, μερικές φορές περίπλοκο, σύστημα έμμεσων εκλεκτόρων, όπου κάθε πολιτεία αντιπροσωπεύεται αναλογικά με τον πληθυσμό της. Το σύστημα είναι δυαδικό (δύο υποψήφιοι, δύο κόμματα), ενισχυμένης αναλογικής, όπου ακόμα και με μια ψήφο διαφορά, ο υποψήφιος κερδίζει όλους τους εκλέκτορες της πολιτείας. Έτσι, μπορεί να συμβεί κάποιος υποψήφιος να κερδίσει σε επίπεδο χώρας τη λαϊκή ψήφο αλλά να χάσει ως προς τους εκλέκτορες.

[3] Υπολογίζεται ότι η Κίνα διαθέτει άνω του ενός τρισεκατομμυρίου δολαρίων τοποθετημένα σε πάσης φύσεως αμερικανικά χρεόγραφα. Τελευταίες εκτιμήσεις φέρουν το ύψος του ποσού πέριξ του 1,24 τρις δολαρίων μόνο για χρεόγραφα του αμερικανικού δημοσίου.   

The sick man of Europe?

 Με ιδιαίτερη ανησυχία παρακολουθούμε όλοι τις καταιγιστικές εξελίξεις στη γειτονική μας Τουρκία. Θα ήθελα να τονίσω και πάλι με έμφαση τη λέξη «ανησυχία» διότι για εμάς ως Έλληνες, τα γεγονότα που διαδραματίζονται στη γείτονα χώρα μπορούν να παραλληλιστούν με αυτά που βιώνουν οι κάτοικοι ενός χωριού που ζει στις παρυφές ενός ηφαιστείου το οποίο ξαφνικά εμφανίζει καπνούς στην κορυφή του.

Τις τελευταίες ημέρες αναπτύχθηκε μια έντονη φιλολογία σχετικά με το πώς πραγματοποιήθηκε το πραξικόπημα και υπό ποιες συνθήκες. Ο διαφαινόμενος ερασιτεχνισμός στην εκτέλεση του μας κάνει να πιστεύουμε ότι είτε πρόκειται για μια κίνηση – δόλωμα από πλευράς του Ερντογάν (false flag operation), είτε πρόκειται για ένα πραξικόπημα το οποίο σχεδιαζόταν για αργότερα και επισπεύστηκε διότι είχε ήδη διαρρεύσει. Σε κάθε περίπτωση αυτό πλέον ελάχιστα ενδιαφέρει. Δε θα πρέπει εδώ να παραγνωρίζουμε ότι, εάν πρόκειται για κίνηση – δόλωμα από πλευράς Ερντογάν, κάτι τέτοιο δεν είναι πρωτοφανέρωτο στην ανθρώπινη ιστορία. Τέτοιες πρακτικές είχε χρησιμοποιήσει με μεγάλη επιτυχία ο Αδόλφος Χίτλερ, τόσο με τον εμπρησμό του Reichstag[1] όσο και κατά την επονομαζόμενη «νύχτα των μεγάλων μαχαιριών»[2], προκειμένου να επιβάλλει την απολυταρχική ατζέντα του και να ξεπαστρέψει τους εχθρούς του. Το πραγματικό ερώτημα που πρέπει να τίθεται σε τέτοιες καταστάσεις είναι αυτό που εύγλωττα διατύπωναν οι Λατίνοι με δύο λέξεις: “Cui Bono?”, δηλαδή, σε ποιόν τα οφέλη;

Τα οφέλη στην προκειμένη περίπτωση φαίνεται να τα δρέπει ο Ερντογάν ο οποίος με κινηματογραφική ταχύτητα προχωράει σε μια μεθοδική εκκαθάριση της Τουρκικής κρατικής μηχανής που παρόμοια της είχε πραγματοποιήσει μόνο ο Στάλιν κατά τη διάρκεια της «μεγάλης εκκαθάρισης» (1936 – 1938)[3]. Η φυλάκιση και ο εξευτελισμός χιλιάδων ανώτατων στρατιωτικών, η απόλυση δικαστών και ακαδημαϊκών, η λογοκρισία στο διαδίκτυο και η απαγόρευση εξόδου από τη χώρα, δείχνουν μια πολύ καλά σχεδιασμένη και μελετημένη αντίδραση. Φαίνεται ως το καθεστώς να προετοιμαζόταν εδώ και καιρό για κάτι τέτοιο και το ψευδό – πραξικόπημα να ήταν η κατάλληλη αφορμή που ζητούσαν.

Η κατάσταση στη γειτονική χώρα είναι εξαιρετικά περίπλοκη και δύναται να αποτελέσει πηγή εξαιρετικών κινδύνων για την Ελλάδα. Καταρχήν είναι ιστορικά γνωστό ότι αυταρχικά καθεστώτα επιχειρούν εξαγωγή των προβλημάτων τους όταν αυτά αντιμετωπίζουν δυσκολίες. Η Τουρκία στο άμεσο μέλλον έχει να αντιμετωπίσει μια πλειάδα προκλήσεων, ξεκινώντας από τον Συριακό εμφύλιο ο οποίος έχει άμεση συσχέτιση με το Κουρδικό πρόβλημα. Ο Ερντογάν, παρά τις πρόσφατες κινήσεις κατευνασμού, έχει κατορθώσει να διαρρήξει τις σχέσεις της χώρας του με τις Η.Π.Α., το Ισραήλ και τη Ρωσία, ακολουθώντας μια νέο-Οθωμανική πολιτική επεκτατισμού. Η πρόσφατη αναταραχή με το «παραλίγο» πραξικόπημα δημιουργεί κλίμα αστάθειας και αβεβαιότητας, διώχνοντας ξένες επενδύσεις και τουρίστες ενώ δημιουργούνται έντονες υποτιμητικές πιέσεις στην τουρκική λίρα. Καθώς τα προβλήματα αυτά θα αρχίσουν να κάνουν ολοένα και πιο αισθητή την παρουσία τους, το καθεστώς Ερντογάν ίσως επιχειρήσει μια φυγή μέσω κάποιου θερμού επεισοδίου τύπου Ιμίων. Βέβαια, η εκκαθάριση του στρατεύματος καθώς και η δημόσια διαπόμπευση ανώτατων στρατιωτικών δημιουργεί ερωτηματικά ως προς την αποτελεσματικότητα των τουρκικών ενόπλων δυνάμεων. Όμως για ένα θερμό επεισόδιο μικρής κλίμακας δεν απαιτείται μεγάλη κινητοποίηση.

Ένα πολύ πιο επικίνδυνο όπλο στα χέρια του Ερντογάν αποτελούν οι μεταναστευτικές ροές. Η συμφωνία Ε.Ε. – Τουρκίας ποτέ δεν είχε ιδιαίτερα υψηλές πιθανότητες επιτυχίας. Εάν με πρόσχημα την επαναφορά της θανατικής ποινής στην Τουρκία η συμφωνία καταρρεύσει, τότε τίποτα δεν εμποδίζει την Τουρκία να πλημμυρίσει τη χώρα μας με δεκάδες χιλιάδες μετανάστες. Η Ελλάδα, ήδη αντιμετωπίζει μεγάλο πρόβλημα με τους υπάρχοντες μετανάστες εξαιτίας και δικής της αβελτηρίας και λαθών. Οι τουριστικές ροές προς ορισμένα νησιά (π.χ. Μυτιλήνη) έχουν εξασθενίσει σημαντικά παρότι φέτος θα μπορούσε να είναι μια χρυσή ευκαιρία να εκμεταλλευτούμε τα προβλήματα της Τουρκίας και της Αιγύπτου. Η εικόνα αποσύνθεσης και ανομίας που παρουσίασε η χώρα, με κλειστούς σιδηρόδρομούς, μετανάστες περιφερόμενους από εγκαταλελειμμένα εργοστάσια σε λιμάνια και από λιμάνια σε «κλειστές δομές», μόνο καλό δεν έκανε στην εικόνα της χώρας. Και όλα αυτά συνέβησαν με έναν, θεωρητικά, ελεγχόμενο αριθμό μεταναστών. Στην Τουρκία αυτή τη στιγμή, εικάζεται ότι διαβιούν περί τα δυόμιση εκατομμύρια Σύριων προσφύγων. Δεν απαιτεί κάποιο ιδιαίτερο άλμα φαντασίας για να βρεθούν μερικές δεκάδες χιλιάδες εξ’ αυτών στη χώρα μας, ειδικά εάν αυτό αποτελεί επίσημη τουρκική πολιτική.

Τέλος, το χειρότερο δυνατό σενάριο θα μπορούσε να ήταν μια διολίσθηση της Τουρκίας προς εμφύλιές συγκρούσεις, με έξαρση του Κουρδικού προβλήματος ή μέσω κάποιου νέου πραξικοπήματος. Η Μέση Ανατολή γενικότερα, διέρχεται μιας έντονης αναταραχής εξ’ αιτίας της ευρύτερης τεκτονικής σύγκρουσης μεταξύ σουνιτών και σιιτών. Ήδη το Ιράκ και η Συρία αποτελούν “failed states”, δηλαδή κρατικές οντότητες μόνο κατ’ όνομα. Η Αίγυπτος αντιμετωπίζει τα δικά της προβλήματα, το Παλαιστινιακό είναι πάντα παρόν, ενώ Σαουδική Αραβία και Ιράν βρίσκονται σε θανάσιμο ανταγωνισμό μεταξύ τους. Εάν σε αυτό το μείγμα προστεθεί μια Τουρκία εκτός ελέγχου, τότε τα πράγματα λαμβάνουν επικίνδυνη τροπή για τη χώρα μας.

Ο Ερντογάν, ο οποίος δείχνει ολοένα και πιο συχνά δείγματα δημιουργίας προσωποκεντρικού καθεστώτος, ήδη εκμεταλλεύτηκε το συμβάν για τη μεθοδική και ταχύτατη εκκαθάριση των όποιων εν δυνάμει αντίρροπων δυνάμεων στο εσωτερικό. Τίποτα δεν τον εμποδίζει να επικαλεσθεί το πραξικόπημα ή άλλα συναφή γεγονότα, όπως για παράδειγμα αυτό της αυτομόλησης των οκτώ Τούρκων αξιωματικών στη χώρα μας, για να επικαλεσθεί «εμπλοκή ξένων δυνάμεων» στο εσωτερικό της Τουρκίας και να δημιουργεί συνθήκες έντασης κατά το δοκούν. Είναι δε ιδιαίτερα ανησυχητική η άνοδος του ισλαμικού φονταμενταλισμού και η χρήση αυτού από τον Ερντογάν για τις δικές του μεθοδεύσεις.

Είναι επομένως κατανοητό ότι το γειτνιάζον περιβάλλον ασφαλείας της Ελλάδας γίνεται ολοένα και πιο επικίνδυνο. Η χώρα διαθέτει το πλεονέκτημα να είναι μέλος ευρώ-ατλαντικών δομών οι οποίες όμως, όπως κατέδειξαν οι τελευταίες εξελίξεις στο μεταναστατευτικό, εν μέρει μόνο διασφαλίζουν την ασφάλεια της χώρας. Η ιστορία έχει αποδείξει ότι οι πολιτικές κατευνασμού ποτέ δε σταματούν μια αντίπαλη δύναμη αποφασισμένη να κάνει χρήση ισχύος ειδικά αν το ισοζύγιο ισχύος είναι υπέρ της. Η Ελλάδα επένδυσε τα πάντα στην ενταξιακή προοπτική της Τουρκίας και μέσω αυτής στην επίλυση των διμερών προβλημάτων. Αποδεικνύεται όμως οδυνηρώς, πόσο λανθασμένη ήταν αυτή η πρακτική. Η χώρα μας χρησιμοποιήθηκε από τις μεγάλες ευρωπαϊκές δυνάμεις ως ο αποδιοπομπαίος τράγος όταν η Ελλάδα πρόβαλε αντιρρήσεις ως προς την Τουρκία και κατόπιν, όταν επί Σημίτη συναινέσαμε στην ενταξιακή προοπτική, αποδείχτηκε στην πράξη ότι ουδεμία χώρα δεν ήθελε να δείξει αλληλεγγύη επί των εθνικών μας θεμάτων. Φυσικά, μια τέτοια εξέλιξη θα έπρεπε να αποτελεί αυτονόητη αλήθεια, αφού η Ε.Ε. δεν αποτελεί πάρα έναν συνεταιρισμό συμφερόντων και τίποτα περισσότερο. Κανένα κράτος δεν επρόκειτο να διακινδυνεύσει τις εμπορικές του σχέσεις με την αγορά της Τουρκίας εξ’ αφορμής της Ελλάδας ή της Κύπρου. Κανένα κράτος δε επρόκειτο να σταθεί αλληλέγγυο στην Ελλάδα όταν αυτή πλημμύρησε από μετανάστες, τους οποίους η ίδια η Τουρκία δημιούργησε μέσω της ενεργής εμπλοκής της στον Συριακό εμφύλιο.

Το ερώτημα λοιπόν είναι ποια θα πρέπει να είναι η στρατηγική της Ελλάδος μέσα σε ένα διαρκώς επιδεινούμενο διεθνές περιβάλλον. Καταρχήν, δε θα πρέπει να εγκλωβίζεται η διπλωματική προσπάθεια της χώρας με δημόσιες τοποθετήσεις από τις οποίες είναι πολύ δύσκολο αργότερα να απαγκιστρωθεί. Θα πρέπει να γίνει μια προσπάθεια αύξησης της αποτρεπτικής μας ισχύος. Είναι πολύ σημαντικό να περάσουμε προς τα έξω το μήνυμα ότι είμαστε μια οργανωμένη χώρα και όχι ξέφραγο αμπέλι όπου ο καθένας μπορεί να εισέλθει όπως θέλει και να καταλάβει όποιον δημόσιο χώρο επιθυμεί. Είναι επίσης πολύ σημαντικό να προσπαθήσουμε να συγκεράσουμε τα εθνικά μας συμφέροντα με αυτά άλλων μεγάλων δυνάμεων. Για παράδειγμα, τι είναι αυτό που προσφέρει η Τουρκία στις Η.Π.Α.; Μήπως μπορούμε να το προσφέρουμε εμείς ως πόλος σταθερότητας στην περιοχή; Η Γερμανία εν μέσω προεκλογικής περιόδου, αλλά και η υπόλοιπη Ευρώπη συνολικά φοβάται τις μεταναστευτικές ροές. Αν καταρρεύσει η συμφωνία με την Τουρκία, τι μπορούμε να λάβουμε ως αντιστάθμισμα; Μπορούμε να προωθήσουμε μια Ευρωπαϊκή Ακτοφυλακή; Αυτά τα 6 δις ευρώ που είναι να λάβει η Τουρκία, μήπως θα μπορούσαμε ένα μέρος τους να τα καρπωθούμε εμείς; Αντί να χρηματοδοτούνται ΜΚΟ αμφιβόλου αποτελεσματικότητας και προθέσεων γιατί τα χρήματα αυτά να μη διατίθενται απευθείας στο ελληνικό κράτος; Αυτές είναι μερικές πολύ απλές σκέψεις που θα μπορούσε κάποιος να κάνει στην προσπάθεια χάραξης πολιτικής.

Το μακροπρόθεσμο πρόβλημα της Ελλάδος είναι μια ιδιότυπη δορυφοροποίηση της από την Τουρκία, όπως προφητικά είχε περιγράψει ο Παναγιώτης Κονδύλης στη «Θεωρία του Πολέμου». Είναι δηλαδή η ικανότητα που έχει η Τουρκία να σέρνει την Ελλάδα σε αποφάσεις προς το συμφέρον της εκμεταλλευόμενη τη διαρκώς επιδεινούμενη ανισορροπία ισχύος υπέρ της. Οι μοχλοί άσκησης πιέσεων είναι πολλοί και ξεκινούν από την εκμετάλλευση της μουσουλμανικής μειονότητας στη Θράκη, από την αμφισβήτηση πάσης φύσεως κυριαρχικών δικαιωμάτων, από τις μεταναστευτικές ροές και φτάνουν έως τη δημιουργία θερμών επεισοδίων και την εκμετάλλευση γεγονότων. Για παράδειγμα, το θέμα των οκτώ αξιωματικών μπορεί τώρα να ξεχαστεί για να χρησιμοποιηθεί αργότερα από την Τουρκία κατά το δοκούν. Ένα απολυταρχικό, προσωποκεντρικό καθεστώς στην Τουρκία, στο οποίο δεν υπάρχουν αντίρροπες δυνάμεις ελέγχου είναι μια πολύ σκοτεινή και επικίνδυνη εξέλιξη για τη χώρα μας.  Ο δε συνδυασμός προσωπολατρίας με ισλαμικό φονταμενταλισμό καθιστά το μείγμα εκρηκτικό. Η διεθνής συγκυρία δεν είναι θετική για την Ελλάδα. Η Ευρωπαϊκή Ένωση είναι βυθισμένη στο οικονομικό τέλμα της λιτότητας και στη δίνη που δημιουργεί το Brexit. Οι Η.Π.Α. βρίσκονται σε μια ιδιότυπη φάση απομονωτισμού που ξεκίνησε επί Obama και εν τέλει δείχνουν πλέον απρόθυμες να επέμβουν εάν δεν διακυβεύεται ζωτικό εθνικό συμφέρον. Δεν θα πρέπει επομένως να υπολογίζουμε σε ξένους σωτήρες και επιδιαιτητές. Άλλωστε η πρόσφατη ιστορία μας, τόσο στην περίπτωση των Ιμίων όσο και στην περίπτωση της Κύπρου αυτό μας έχει διδάξει.

Κλείνοντας θα ήθελα να επαναλάβω το σκεπτικό του Μακιαβέλλι που έλεγε ότι η αδιάκοπη επέκταση της Ρώμης οφειλόταν εν πολλοίς στις συνεχείς διενέξεις μεταξύ πατρικίων και πληβείων στο εσωτερικό της. Αυτό δηλαδή που εξωτερικοί παρατηρητές θα θεωρούσαν ως αδυναμία, η Ρώμη το εκμεταλλεύτηκε εξάγοντας το προς τα έξω. Η διένεξη μεταξύ Κεμαλισμού και συντηρητικού ισλαμισμού που λαμβάνει χώρα θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί ως εφαλτήριο και όχι ως τροχοπέδη για την Τουρκία. Κατά τη γνώμη μου, τα σύννεφα στην περιοχή είναι μαύρα και είναι ώριμη η ώρα να λάβουμε τα μέτρα μας.

---

[1] Η φωτιά στο Γερμανικό κοινοβούλιο εκδηλώθηκε στις 27 Φεβρουαρίου του 1933. Ένας νεαρός Ολλανδός κομμουνιστής συνελήφθη επ’ αυτοφώρω και μαζί με άλλα τρία άτομα τους αποδόθηκαν κατηγορίες εμπρησμού. Ποτέ δεν αποδείχθηκε με ακρίβεια εάν όντως αυτά τα τέσσερα άτομα ήταν υπεύθυνα για τον εμπρησμό. Ορισμένοι μελετητές υποστηρίζουν ότι η φωτιά εκδηλώθηκε σκόπιμα από το ναζιστικό κόμμα ως αφορμή για να αρχίσει την κατάλυση του δημοκρατικού πολιτεύματος. Σε κάθε περίπτωση αυτό τελικά και έγινε.   

[2] Η «νύχτα των μεγάλων μαχαιριών» έλαβε χώρα από τις 30 Ιουνίου του 1934 έως τις 2 Ιουλίου του 1934. Με χρήση προκατασκευασμένων στοιχείων κατηγορίας, τάγματα εφόδου πιστά στον Χίτλερ συνέλαβαν και εκτέλεσαν δυνητικούς δελφίνους και αντιπάλους του καθεστώτος.

[3] Κατά το χρονικό αυτό διάστημα εκτιμάται ότι ο Στάλιν, χρησιμοποιώντας ψεύτικες κατηγορίες και με συνοπτικές διαδικασίες εκτέλεσε, κατ’ εκτίμηση,  από 600.000 έως 1.200.000 ανθρώπους τους οποίους η μυστική αστυνομία του θεωρούσε ως εχθρούς του καθεστώτος. Οι εκτοπισμοί και οι εξορισμοί ανέρχονται σε πολλά εκατομμύρια ανθρώπους. 

Brexit, Eurexit, or…?

Now that the initial shockwaves brought by the recent referendum in the UK have rippled through, I’d like to offer my own perspective upon the unfolding events. Truth be told, it will be a perspective of a person who doesn’t have real skin in the issue in the sense that I don’t reside in the UK. On the other hand, this gives me the advantage of not being directly involved and thus having a clearer sense of the unfolding events. My analysis will focus upon both the economic repercussions and the implications within the realm of international relations.

I would like to start out by saying that I don’t believe in the democratic value of referendums. I know that this statement alone will generate hate and may prompt readers to exit this text, but allow me to explain. It has been proven time and again that when people vote for referendums they tend to vote with respect to who is posing the question and not about the question itself. During an especially ugly campaign, where the quality of public discourse was low and where the “leave” campaigners appealed to the voters’ most basal instincts, one cannot possibly hope for voters to come to a rational result. As has been the case with the referendum in Greece, people voted with respect to who represented each side of the argument. To make a long story short, my take of this is that a lot of people voted to leave the EU as a giant “up yours” towards the Westminster establishment.

Another major reason why I dislike referendums is because both within nature and the human environment the duality of bipolar arguments is very rare. In International Relations theory we often joke that you should be extremely happy when a certain problem only has two faucets to it because that is very rarely the case. The nature of problems that states face is often non-linear, full of complexities and constraints and they’re rarely if ever solved or even alleviated by answering a simple binary argument. And there is yet another problem; black and white arguments are highly divisive in nature. The manichaeistic nature of a referendum often translates as “you’re either with me or you’re my enemy”. Such an absolutist line of thought is never productive and hardly ever leads to better equilibria. The losing side is bound to be hurt or alienated especially during such a brutal, propaganda ridden campaign. These short of confrontations lead to long lasting fractures and divisions within societies, the consequences of which are neither easy to heal nor can the damage be readily evaluated.

Historically, referendums and plebiscites have been used by dictatorships and other such absolutist regimes in order to baptize their decisions within the so called “people’s free will”. Again, as I mentioned earlier, it is extremely easy by playing upon the people’s fears and basal instincts to incite the result that one wishes to see. As Goebbels wrote in his extensive memoir on propaganda, the success of a propaganda initiative depends upon the perception that the people have of the person or organization delivering the said propaganda. In the UK case, the voters’ confidence upon both the prime-minister and the Labour party leader appeared to be especially low hence the lack of traction for the delivery of their “stay” message. Let us not forget finally, that very recently, Vladimir Putin used a referendum to “sanitize” his annexation of Crimea.

I also do not like referendums because they tend to be used to absolve leaders of their responsibilities. A leader is there not to provide soft spoken words of comfort for his voters, not for naysaying and handwringing, not for cheap tactical manipulations. A leader is there to provide vision, leadership and grand strategy. Being a leader is a crushing burden few people can undertake. It is therefore unethical to push that problem off one’s plate, to wash his hands like Pontius Pilate and thrust an extremely complex problem upon the hands of his people.

In David Cameron’s case, the referendum was used for purely political and tactical reasons in order for him to win the general elections. He thought that it would never come to this, or foolishly enough, that he would be able to tame the genie once it got out of the bottle. Alas it would appear that he will join a string of other conservative leaders in the UK, like the Iron Lady or John Major who have had their fingers burnt upon the question of Europe.

Now, as far as economic repercussions are concerned, I believe that the short term volatility of the markets will be contained, although as we say in international relations, we are scientists and not prophets. There will be some short term economic pain which will materialize due to the increased uncertainty and loss of investment prompting perhaps some sort of recession or slump. But that is just looking at the tree and forgetting about the forest. The UK is a member of a giant common market of nearly 500 million people. This common market functions as a unit when delegating with other major powers about trade relationships. One can easily understand that one has much more clout when bargaining a trade treaty as the EU than the UK on its own. The EU is the UK’s major trade partner. More than 40% of UK exports find their way to European Markets. The assumption that the UK is going to be granted Norway’s or Switzerland’s status “just because” is entirely unfounded. First of all, both Norway and Switzerland follow about 70-80% of EU regulation in order to be able to participate in the common market. They do so without having the benefit of a vote upon the decision making. I strongly believe that the leading powers within the EU will not wish to grant a “favored nation” status upon the UK with respect to trade. If the UK wishes to participate in the common market they’ll have to follow the regulations that the “leave” campaigners so vehemently said they’ll kick to the curb. This is just not going to happen. If France and Germany where to allow such behavior, then the EU would crumble overnight.

The UK enjoyed considerable economic benefits within the EU which are not always depicted within the ledgers and accounts. First off, numerous corporations from other countries opted to use London as their European HQs because of the ability to have the best of both worlds: being based in one of the Meccas of the financial world which also happens to offer access to one of the world’s largest common markets. If this duality is broken, London loses the ability to offer immediate access to the EU. This in turn makes it less appealing as a destination for direct foreign investment. Other major financial markets (Frankfurt, Paris and Dublin) will be more than happy to try to steal London’s meal and they will push for a no-frills, no-benefits severance.

As far as the so called immigration issue is concerned, one cannot help but laugh at the frivolity of some of the “leave” campaign’s claims. The UK has profited enormously from the so-called brain drain which has been taking place for some years now. Highly educated and specialized young people are leaving the poorer countries of the EU (especially those of the south) and they have been populating the UK’s universities, research institutions and other such establishments which require intense human capital accumulation in order to function. When a fully qualified medical specialist (consultant) leaves his home country to work for the NHS, the UK immediately pockets upwards of half a million pounds in human capital investment. It does so because that is what it costs to fully train a doctor from the time he enters the university until the time he becomes a consultant. These individuals, such as the example I offered above, are young, dynamic and intelligent professionals, they’re not beggars or benefit tourists. They bring along their savings and their young families thus further denuding their home countries of resources. And their next break-through publication or patent, who’s that going to benefit? Their home country or maybe the UK? Yes, you also might have the Polish plumber and the Lithuanian fruit-picker, or the benefit tourist. But that is truly a tiny price to pay compared to the benefits that the UK reaps out of the common market. You cannot choose to join a club without respecting the rules of the club or abiding to only those which you deem favorable. That’s just not how it works. The UK’s immigration problem is centered mainly around non-EU immigrants. In a booming economy with nearly full employment status (5%) it is only natural that people will seek their future there.

Last, but not least, the UK has benefited enormously by projecting an image of a free, tolerant, open, ethnically diverse society. Historically, the English people profited because of the unparalleled prowess of their traders and financiers and not because of its protectionism and closed borders. The very notion of a free market was born and bred in the UK. The smear tactics and the fear campaign used prior to this referendum has cast a dark shadow upon the core values of the British as a nation. The potential utilization of border controls and restrictions in employment of EU nationals casts uncertainty upon prospective talents migrating to the UK. Nobody wants to live someplace where he feels he’s not wanted and in general, when labour mobility is hindered the economy stands to suffer.  

But the UK stands to suffer more than purely economic losses. Its participation within the power structures of the EU allowed it to act as the voice and conduit of other powers (most notably the USA) within the European decision making bodies. The UK also functioned as the focal point of those states which are opposed to the Franco-German dominance within the EU. The UK gained influence by acting as a moderating counterweight within the EU. Now, all this indirect power will be lost, as already, the US has hinted that, special relationship or not, it will have to look elsewhere for its strategic partner within the EU (most notably Germany).   

Then of course, there are internal issues which have sprung up, the most notable of which is the Scottish problem. Scotland voted overwhelmingly to remain (66%) and this puts them at odds with their English brethren. This is a serious issue which will not easily go away. Scotland represents 10% of the UK economy and within its territory lie important military installations. A new Scottish referendum for independence would only serve to increase uncertainty and instability further adding stresses upon the UK economy. But there are implications which go beyond the British Isles. The case of Scotland acts as an example and already Spain has hinted that it will veto any automatic EU membership for Scotland as this presents a grave threat to its own integrity.

With the termination of the Second World War, Europe emerged deeply traumatized out of the ruins and devastation of the war. The post-war free world was fortunate enough to be led by visionary stewards such as Churchill, Roosevelt, Adenauer and Schuman who helped create the international structures which secured peace and prosperity within Europe and the western world in general. Organizations such as the World Bank, the IMF, the UN, NATO and the EU where created by such visionaries in order to ensure that problems where resolved by cooperation and agreement and not by resorting to armed force. Within Europe specifically, the creation of the European Coal and Steel Community as early as 1952, helped to heal war wounds and to eradicate the divisiveness and friction caused by national borders of the past. The firm establishment of peace and collective security as well as the abolishment of national barriers and unnecessary antagonisms served as the foundation of an unprecedented economic rebirth and prosperity. The post-war generation lived within a climate of hope, where in general every new year was better than the next and where opportunities for one’s betterment steadily increased.

This steadily increasing wealth led to the establishment of extensive welfare states. The offered benefits however, where based upon the assumption of steadily increasing populations and wealth. The uninterrupted explosive economic growth of the post war years was thought to be a naturally and rightfully occurring phenomenon, where in fact it was an unprecedented economic and historic rarity. From the 70s and onwards however, the income of the middle class started stagnating. In order to keep up the standard of living, two major shifts occurred: public and private spending exploded and the birth rate declined. Nowadays, we live in a world where it is not a given that our children will surpass their parents’ wellbeing and where working until our very old age is thought of as the norm. Europe’s population is getting older and much less vibrant. This gerontocracy so to speak is putting enormous pressure upon welfare budgets at a moment in time when states are already heavily laden with debt after the recent hugely expensive salvaging of the financial sector. The general populace witnesses the erosion of its wealth and the extensive changes brought upon its traditional way of life by an increasingly globalized and interdependent world economy. Taking as a given the post-war prosperity, voters, especially those of lower education and income brackets, fall prey to the notion that by creating a national safe haven they will guard what has been left of that era.   

This line of thinking is wrong for many reasons. First of all, it is incredibly difficult to grasp the complex interdependence of today’s economies. As the very recent economic crisis has shown, the Lehman Brothers bankruptcy was enough to trigger enormous economic shockwaves throughout the world. We should always keep in mind the lessons from the 1929 economic crisis where the ensuing depression was greatly aggravated by the then followed policies of trade barriers, tariffs and closed national borders. Should all states follow such protectionist policies then everyone stands to lose. There is no such thing as “splendid isolation” in today’s world unless we’re talking about North Korea.

There is no doubt that the referendum result has acted as a giant slap in the face for the European edifice and sadly, it provides further proof of a worldwide rise of populism and fear politics worldwide. As has been said above, David Cameron bears a considerable amount of blame because he thought he could control the situation after opening the Pandora’s Box. As always however, it takes two to tango. The European Union as it stands today is a deeply flawed organization where kicking the can down the road and procrastination about problems is the rule. The vision and ideals of the past have started fading fast as the Union has failed to take action in order to secure a minimum level of economic growth for all its member states. The EU as it is today lacks a risk-sharing mechanism and above the people lack faith in the EU being a key aspect within their lives. The voters of member states lack the commonality of destiny between them and that is what is eating the roots upon which the tree stands. More importantly, today’s world is destitute of statesmen. We live in a world where Donald Trump and Boris Johnson have serious chances of becoming their respective countries’ leaders where once the likes of Roosevelt and Churchill where at the helm. The western world today needs more than ever a positive reset, much like the Marshal Plan did for post-war Europe. I’m afraid however, that such a positive shock is not in the cards at the moment.

The people are constantly being bombarded about costly salvages of banking wrecks. They keep on hearing about difficult to understand European stimulus packages whose effects rarely trickle down to the common folk. And, as is well known, people tend to have a very short historical memory and future horizon. It is often claimed that globalization took away the blue collar jobs of low income, low education white people in the west and repositioned them in the developing world. The proverbial populist snake offers an image of a blemish free national paradise, where protectionism and national borders are going to re-open the steel mills and the coal mines. Unfortunately, this is but a chimera; as is well known there is no static equilibrium in nature or human societies for that matter. There is no magic wand which can make things go back where they were. We cannot just enjoy the benefits that a free market offers and reject those aspects that we don’t like. When a state projects its own national particularities and enforces protectionism and border controls, other states are going to follow suit.

The EU as it is now is deeply flawed. One must think the following however: how are we better off? By staying inside a union of states and trying to slowly fix the problem or by jumping into the unknown? Europe is a geographical area which enjoys far greater global wealth than its aging population is entitled to. Europe is an area surrounded by billions of youthful, poverty stricken populaces. Europe’s share in the world economy is declining as other powers are emerging. How can a state best defend its national interests? By going at it alone, believing that it is safe and secure behind the waves? Or by sticking together with others as a block, increasing our bargaining power in today’s turbulent world?