Τα οικονομικά του Κορωνοϊού

Διαβάζοντας κανείς διάφορα δημοσιεύματα περί των οικονομικών επιπτώσεων που θα έχει ο κορωνοϊός, είναι εύκολο να αντιληφθεί κανείς την μονοδιάστατη προσέγγιση ενός επερχόμενου, μεγάλων διαστάσεων προβλήματος. Θα επιχειρηθεί εδώ μια ανάλυση σε τρία επίπεδα: πρώτον θα αναλυθεί αυτό που ονομάζεται «κόστος της πρόληψης», δεύτερον θα γίνει μια αναφορά στην δομή της Ελληνικής Οικονομίας και τέλος θα γίνει μια αναφορά στο γενικότερο οικονομικό περιβάλλον και την επικρατούσα τάση άποπαγκοσμιοποίησης.

Η πρόληψη  καθώς και το κόστος αυτής είναι έννοιες αρκετά δύσπεπτες από το ευρύ κοινό. Εάν για παράδειγμα μια χώρα συντηρεί έναν εκτεταμένο στόλο πυροσβεστικών μέσων δασοπυρόσβεσης, οι δασικές πυρκαγιές μπορεί να έχουν ελάχιστη έκταση αλλά ο πληθυσμός θα διαμαρτύρεται για το υψηλό κόστος διατήρησης των μέσων αυτών. Εάν η χώρα πάρει απόφαση να περικόψει αυτή τη δαπάνη και μετά σημειωθούν εκτεταμένες ζημιές λόγω δασικών πυρκαγιών, ο πληθυσμός θα διαμαρτύρεται για την απουσία του κράτους. Κατ’ αντιστοιχία για την πανδημία του κορωνοϊού, η Ελλάδα έλαβε έγκαιρα δραστικά, προληπτικά μέτρα πολύ υψηλού οικονομικού κόστους, πράγμα που οδήγησε σε εντυπωσιακή συγκράτηση των ανθρώπινων απωλειών. Η πρόληψη στη συγκεκριμένη περίπτωση αποτελούσε μονόδρομο καθώς ή χώρα δεν διαθέτει τις υγειονομικές υποδομές διαχείρισης καταστάσεων τύπου Ιταλίας. Ακόμα και εάν τα όποια υγειονομικά μέτρα περιστολής κοινωνικών συναναστροφών είχαν συμβουλευτικό και όχι υποχρεωτικό χαρακτήρα όπως για παράδειγμα συνέβη στη Σουηδία στην Ελβετία και στην Ολλανδία, το Ελληνικό κράτος και πάλι δεν διαθέτει τις υγειονομικές υποδομές κατ’ αντιστοιχία αντιμετώπισης θανάτων και κρουσμάτων ανά εκατομμύριο πληθυσμού.

Η απόφαση εν ολίγοις που ελήφθη από την Ελληνική κυβέρνηση, δεδομένων των συνθηκών ήταν η σωστή. Το σκεπτικό αυτής ήταν ότι, ακριβώς επειδή η χώρα στερείται υγειονομικών μέσων και υποδομών, λαμβάνονται δραστικά μέτρα τώρα προκειμένου να περιοριστεί ο υγειονομικός αντίκτυπος της πανδημίας. Επειδή η οικονομία της χώρας στηρίζεται σε μεγάλο βαθμό στον τουρισμό και στις υπηρεσίες πέριξ αυτού, ο υπολογισμός που έγινε ήταν να παρθούν δραστικά και επώδυνα μέτρα άμεσα προκειμένου μετά να πωληθεί επικοινωνιακά το καλό υγειονομικό προφίλ. Η Ελλάδα, σε αντίθεση με άλλες κρίσιμες στιγμές του πρόσφατου παρελθόντος, πέτυχε, με υψηλό η αλήθεια είναι κόστος, να μην είναι το μαύρο πρόβατο της Ευρώπης. Το στοίχημα που πρέπει να κερδηθεί τώρα είναι αυτό της κεφαλαιοποίησης του όποιου θετικου προφίλ.

Αναφερόμενος στον τουρισμό θα ήθελα να περάσω στην επόμενη ενότητα αυτής της ανάλυσης, στην αποτύπωση δηλαδή της οικονομικής δομής της Ελλάδας και πως αυτή εκτραχύνει τα ήδη σοβαρά προβλήματα που πρωτογενώς προξένησε ο κορωνοϊός. Το Ελληνικό Ακαθάριστο Εθνικό Προϊόν (ΑΕΠ) μπορεί να θεωρηθεί ως το εισόδημα της χώρας για ένα έτος. Εδώ θα ήθελα να επιστήσω την προσοχή στον αναγνώστη ότι είναι άλλο πράγμα το ΑΕΠ μιας χώρας και άλλο πράγμα τα έσοδα του κράτους. Τα δεύτερα αποτελούν μικρό υποσύνολο του πρώτου και σαφώς εξαρτώνται από την πορεία της οικονομίας εν γένει. Το ΑΕΠ της Ελλάδας εξαρτάται σε ποσοστό 70% από την ιδιωτική κατανάλωση των νοικοκυριών, ποσοστό το οποίο δύναται να αγγίξει το 78% αν προστεθούν και οι κρατικές καταναλωτικές δαπάνες. Το εισόδημα αυτό προέρχεται σε ποσοστό 79% από τον τομέα των υπηρεσιών (ναυτιλία, μεταφορές, τουρισμός, λιανικό εμπόριο, αγορά ή μίσθωση ακινήτων, κλπ) με το υπόλοιπο 17% να προέρχεται από τη βιομηχανία και ένα 4% από τον αγροτικό τομέα. Ειδικότερα, ο τουρισμός συνεισφέρει το 20% του ΑΕΠ ενώ απασχολεί το 21% του εργατικού δυναμικού της χώρας. Οι άμεσες τουριστικές εισπράξεις ανέρχονται πέριξ των 18 δις ευρώ (χωρίς να υπολογίζονται τα έσοδα από την κρουαζιέρα) και χαρακτηρίζονται από έντονη εποχικότητα (το 56% των εισπράξεων πραγματοποιείται κατά τους καλοκαιρινούς μήνες).  Καμία άλλη παραγωγική δραστηριότητα της χώρας μας δεν έχει μεγαλύτερη συνεισφορά στο ΑΕΠ.

Οι υπηρεσίες και η εγχώρια κατανάλωση έχουν έναν κοινό παρονομαστή και αυτός είναι η προκυκλική φύση τους. Όταν μια οικονομική δραστηριότητα χαρακτηρίζεται ως προκυκλική τότε αυτή εμφανίζει έντονες αυξητικές τάσεις σε περιόδους οικονομικής ανάπτυξης και έντονες τάσεις συρρίκνωσης όταν η οικονομία είναι σε ύφεση. Αυτό το χαρακτηριστικό οδηγεί σε αυξημένη μεταβλητότητα του οικονομικού κύκλου με έντονα χαρακτηριστικά ανόδου και πτώσης. Έτσι λοιπόν ένα έντονο εξωγενές σοκ όπως αυτό που προκάλεσε ο κορωνοϊός σε μια οικονομία με τα χαρακτηριστικά που μόλις περιέγραψα παραπάνω είναι λογικό να οδηγήσει σε απότομη ύφεση. Προσθέστε σε όλα αυτά ότι η ελληνική οικονομία έχει επιπρόσθετα τα παρακάτω χαρακτηριστικά:

• Υψηλό ποσοστό παραοικονομίας (μαύρο χρήμα) ως ποσοστό επί του ΑΕΠ (περίπου 20%)

• Υψηλά επίπεδα διαφθοράς της οικονομίας  (60^η από 180 χώρες)

• Υψηλό επίπεδο αυτοαπασχολούμενων (~50% του εργατικού δυναμικού)

• Υψηλό επίπεδο γραφειοκρατικής δυσκαμψίας

• Χαμηλή απόδοση κρατικών δαπανών

• Ασθενέστατη ανάκαμψη από το προηγούμενο ισχυρό οικονομικό σοκ

• Πολύ υψηλά επίπεδα δημοσίου χρέους τα οποία δεν επιτρέπουν τον απαραίτητο δημοσιονομικό χώρο για κινήσεις άμβλυνσης της ύφεσης

• Μεγάλη εξάρτηση από εισαγώμενα προϊόντα και υστέρηση εξαγωγών έναντι εισαγωγών 

Η κοινά αποδεκτή πλέον Κεϋνσιανή προσέγγιση προς άμβλυνση των μεταπτώσεων του οικονομικού κύκλου αναφέρει ότι σε περιόδους οικονομικής άνθησης το κράτος αυξάνει τους φόρους του για να αποφύγει την υπερθέρμανση της οικονομίας και με τα έσοδα αυτά απομειώνει τα δάνεια του. Αντίθετα σε περιόδους οικονομικής ύφεσης το κράτος μειώνει τους φόρους και μέσω αυξημένου δανεισμού αυξάνει τις δαπάνες του στην οικονομία για να την αναθερμάνει. Η Ελλάδα είναι μια χώρα η οικονομία της οποία εξαρτάται σε πολύ μεγάλο βαθμό από υπηρεσίες και κατανάλωση, έχει χαμηλά επίπεδα δημοσιονομικών ελιγμών και εξουθενωμένη οικονομία από την προηγούμενη κρίση ενώ το εθνικό εισόδημα της εξαρτάται υπέρμετρα από έναν υψηλής μεταβλητότητας κλάδο, αυτόν του τουρισμού. Όπως στην αγροτική παραγωγή είναι επικίνδυνη η εξάρτηση από μονοκαλλιέργειες, έτσι και στην οικονομία είναι επικίνδυνο να εξαρτάται κανείς από έναν και μόνο κλάδο, ειδικά δε έναν κλάδο όπως ο τουριστικός ο οποίος είναι εξαιρετικά ευαίσθητος σε εξωγενείς παράγοντες.

Είναι πλέον φανερό ότι η παγκόσμια οικονομία οδηγείται εκ των γεγονότων προς μια αποπαγκοσμιοποίηση που όμοια της είχε να γνωρίσει ο πλανήτης από τη δεκαετία του 30΄ κατά την εποχή του οικονομικού προστατευτισμού. Η αποπαγκοσμιοποίηση αυτή είχε ήδη διαφανεί ως τάση κατά τη δεύτερη θητεία του Barack Obama και φυσικά ενισχύθηκε περαιτέρω επί θητείας Donald Trump. Η επιβολή δασμών σε παγκόσμιο επίπεδο και ο υποβόσκον εμπορικός πόλεμος ανάμεσα σε Η.Π.Α. και Κίνα είχαν ήδη ξεκινήσει τη διαδικασία σταδιακής αποσύνδεσης ανάμεσα στις παγκόσμιες οικονομίες. Το ισχυρό σοκ που προκάλεσε ο κορωνοϊός είναι βέβαιο ότι θα επιταχύνει αυτή τη διαδικασία. Η αποπαγκοσμιοποίηση ως διαδικασία θα πλήξει το διεθνές εμπόριο και θα προκαλέσει οικονομική ύφεση σε παγκόσμιο επίπεδο, οι συνέπειες της οποίας θα είναι πολύ πιο έντονες σε χώρες οι οποίες δεν διαθέτουν παραγωγική αυτάρκεια. Επιπρόσθετα, χώρες όπως η Ελλάδα οι οποίες εξαρτώνται σε μεγάλο βαθμό από υπηρεσίες όπως ο τουρισμός και η ναυτιλία και για όλους τους λόγους που αναφέρθηκαν νωρίτερα, θα υποστούν ακόμα βαρύτερες οικονομικές συνέπειες. Ο μαζικός τουρισμός ως καταναλωτική συνήθεια όπως τον γνωρίζουμε στις μέρες μας, είναι μια σχετικά πρόσφατη, μεταπολεμική κατάκτηση του ανεπτυγμένου κόσμου. Πιο πριν, η έννοια των διακοπών αφορούσε εξαιρετικά λίγους και προνομιούχους. Οι διακοπές από την εργασία, ως ψυχαγωγικό αγαθό δεν είναι είδος πρώτης προτεραιότητας και ως εκ τούτου, είναι από τις πρώτες δαπάνες που περικόπτονται σε περιόδους οικονομικής στενότητας. Επιπλέον, είναι ένα προϊόν το οποίο εξαρτάται από την ψυχολογία των καταναλωτών καθώς και από την αίσθηση ασφάλειας που αυτοί έχουν. Το ίδιο ισχύει για όλο τον τομέα υπηρεσιών γενικότερα (π.χ. εστίαση, αναψυχή, κλπ). Αντιλαμβανόμαστε λοιπόν ότι βραχυπρόθεσμα, συνήθειες του παρελθόντος όπως οι οικογενειακές διακοπές αεροπορικώς σε μια ξένη χώρα θα πάψουν να θεωρούνται δεδομένες.

Με βάση όλα τα παραπάνω δεδομένα, η προσέγγιση της χώρας μας μέχρι στιγμής υπήρξε η ορθή. Η Ελλάδα υπέδειξε υπεύθυνη στάση και διαφημίστηκε ως χώρα πρότυπο ως προς τη διαχείριση της κρίσης. Αυτό που χρειάζεται τώρα είναι να κεφαλαιοποιηθεί αυτή η θετική συγκυρία σε δύο άξονες: αφενός προκειμένου να συγκρατηθεί η ζημιά στον τουριστικό κλάδο και στον τομέα των υπηρεσιών όσο το δυνατόν περισσότερο για το τρέχον έτος και αφετέρου για να δοθούν τα μέγιστα δυνατά δημοσιονομικά και άλλα εργαλεία προς τη χώρα από πλευράς ΕΕ. Η κυβέρνηση θα πρέπει να ρίξει το βάρος της, στην κατά το δυνατόν μείωση εισφορών και φόρων επί της εργασίας καθώς και στην περαιτέρω στήριξη του διαθέσιμου εισοδήματος. Τώρα δεν είναι η ώρα για περιστολή των δαπανών του δημοσίου, ούτε ωφελούν σε κάτι φωνές οι οποίες ζητούν τη μείωση μισθών και δαπανών στον ευρύτερο δημόσιο τομέα. Η μείωση μισθών και καταναλωτικών δαπανών του δημοσίου θα οδηγήσει σε μείωση της κατανάλωσης και άρα σε μείωση των εσόδων σε έναν φαύλο κύκλο καθόδου. Η χώρα χρειάζεται ένα περιθώριο δύο με τριών χρόνων δημοσιονομικής διαστολής προκειμένου να επανέλθει η παγκόσμια οικονομία σε μια κάποια νέα ισορροπία. Η άφιξη σε αυτή τη νέα ισορροπία εξαρτάται από την ταχύτητα ανάπτυξης ενός εμβολίου ή φαρμακευτικής αγωγής, από τις επιπτώσεις ενός δεύτερου κύματος της πανδημίας καθώς και από τα πακέτα οικονομικής στήριξης που επεξεργάζονται εντός της ΕΕ. Ένα γενναίο οικονομικό πακέτο ενίσχυσης από την Ευρωπαϊκή Ένωση σε συνδυασμό με τα οικονομικά εργαλεία που μπορεί να παράσχει η ΕΚΤ καθώς και οι θετικές εξελίξεις στο πεδίο των φαρμακευτικών ερευνών θα αποτελέσουν ένα ισχυρό θετικό ψυχολογικό σοκ. Η Ελλάδα αυτή τη στιγμή χρειάζεται χρόνο, ψυχραιμία και υπομονή. Χρειάζεται εθνική ομοψυχία και υπευθυνότητα όπως αυτή που επιδείχθηκε κατά τη διάρκεια των μέτρων κοινωνικής απομόνωσης. Χρειάζονται πολιτικές στήριξης των ανέργων, μείωσης του φορολογικού βάρους και τόνωσης του διαθέσιμου εισοδήματος. Όλα αυτά μπορεί να φαντάζουν ως ευχολόγια σε σχέση με τις επερχόμενεες εξελίξεις και ως ένα βαθμό μπορεί και να είναι. Κρυστάλλινη σφαίρα δεν διαθέτει κανείς, ούτε φυσικά και εγώ. Η ουσία αυτού που προσπαθώ να πω είναι πως το πρόβλημα είναι εξαιρετικά σύνθετο και σοβαρό για να αντιμετωπιστεί με κραυγές, σπασμωδικές κινήσεις, τακτικούς ελιγμούς και συγκρούσεις υποσυνόλων.